Bouwen aan groenexpertise

Natuurstreefbeeld: Oud structuurrijk Grove dennenbos (rbbppm)

Dit natuurstreefbeeld bestaat uit meer dan 80 jaar oude Grove dennen gemengd met inheemse loofboomsoorten zoals Zomereik, Wintereik, Ruwe berk en Ratelpopulier. Dit type komt voor op voedselarme droge zandgronden. In de nevenetage vind je naast jonge bomen van de boomlaag ook Wilde lijsterbes en Sporkenhout. De kruidlaag bevat soorten die typisch zijn voor arme zandgronden zoals Struikhei, Blauwe bosbes, Valse salie, Wilde kamperfoelie en Adelaarsvaren.

 

heeft als indicator van een goede toestand

Struikhei

heeft als indicator van een goede toestand

Blauwe bosbes

heeft als indicator van een goede toestand

Valse salie

heeft als indicator van een goede toestand

Pilzegge

heeft als indicator van een goede toestand

Wilde kamperfoelie

heeft als indicator van een goede toestand

Schermhavikskruid

heeft als indicator van een goede toestand

Echte guldenroede

heeft als indicator van een goede toestand

Stijf havikskruid

heeft als indicator van een goede toestand

Boshavikskruid

heeft als indicator van een goede toestand

Liggend walstro

heeft als indicator van een goede toestand

Rode dophei

heeft als indicator van een goede toestand

Rode bosbes

heeft als indicator van een goede toestand

Adelaarsvaren

heeft als indicator van een goede toestand

Bosgierstgras

heeft als indicator van een goede toestand

Dalkruid

heeft als indicator van een goede toestand

Dubbelloof

heeft als indicator van een goede toestand

Gewone salomonszegel

heeft als indicator van een goede toestand

Grote veldbies

heeft als indicator van een goede toestand

Lelietje-van-dalen

heeft als indicator van een goede toestand

Ruige veldbies

heeft als indicator van een goede toestand

Witte klaverzuring

heeft als indicator van een goede toestand

Grove den

heeft als indicator van een goede toestand

Ratelpopulier

heeft als indicator van een goede toestand

Ruwe berk

heeft als indicator van een goede toestand

Sporkehout

heeft als indicator van een goede toestand

Zomereik

heeft als indicator van een goede toestand

Wintereik

heeft als indicator van een goede toestand

Wintereik x zomereik

heeft als indicator van een goede toestand

Beuk

heeft als indicator van een goede toestand

Hazelaar

heeft als indicator van een goede toestand

Haagbeuk

heeft als indicator van een goede toestand

Gewone esdoorn

heeft als indicator van een goede toestand

Bosanemoon

heeft als indicator van een goede toestand

Hengel

Natuurbeheer (onderhoudsbeheer) uitgebreid:

Er zijn verschillende opties, naargelang het voorkomen van een onder- en nevenetage


1.    Het bosbestand is nu reeds RBB en bestaat uit een gesloten bestand van oude dennen (>80 jaar), met beperkte onder- en nevenetage en een lichtminnende karakteristieke kruidlaag (bosbes, struikhei, adelaarsvaren).
Mogelijke beheeropties :

  • Niets doen : indien de boomlaag niet dreigt overgroeid te worden door andere boomsoorten kan het bos verder spontaan ouder worden – de dennen zullen door zelfdunning en sterfte door biotische en abiotische factoren in stamtal verminderen en de doodhoutvoorraad zal spontaan toenemen naar de gewenste voorraadpeilen.
     
  • Doordunnen :  In het bestand kan via hoogdunning (gelijkmatig of ongelijkmatig) doorgedund worden, waarbij de minimale stamtallen worden aangehouden die nodig zijn om de basisvoorwaarden van 50% overscherming en dominantie van oude dennen te verzekeren. Hierbij wordt als minimum het streefcijfer van minstens 100 bomen per ha in acht genomen waarbij deze bomen een zeer hoge leeftijd/omvang kunnen bereiken.
    Voor richtcijfers qua minimaal stamtal dat best wordt aangehouden bij kleinere diameters kan volgende tabel dienen:
     
    diameter, in cm hoge boniteit lage boniteit
    >20   400
    >30 250 200
    >40 150 100
    >50 100  
    >60 65  

    Dit beheertype kan nog vele decennia aangehouden worden, aangezien de dennen met gemak leeftijden van 150-200 jaar kunnen bereiken. Op het ogenblik dat de oude dennen gaan aftakelen en verjonging zich opdringt kan ervoor gekozen worden om op dat moment de successie naar gemengd bos toe te laten, waarbij de resterende dennen als belangrijke structuurdragers mogen blijven staan. Wanneer op dat moment wordt gekozen voor de verderzetting van de RBB door een nieuwe generatie grove den te verjongen, zal het mogelijkerwijze nodig zijn om (naast bodemverstoring) ook het bovenscherm verder te lichten zodat  voldoende licht voor succesvolle verjonging van grove den aanwezig is. Op dat ogenblik mag een deel van de 100 gereserveerde bomen per ha toch worden gekapt, al moet een minimum van 30 bomen per ha hoe dan ook behouden blijven.

 

2.    Het bosbestand is nu reeds RBB en bestaat uit een gemengd bestand met onder- en nevenetage, en een dominante boomlaag en voldoende hoog stamtal van oude gewone dennen
Mogelijke beheeropties :

  • Niets doen of minimale ingrepen : het bosbestand kan verder spontaan ontwikkelen en ouder worden, waarbij ook de vereisten naar dood hout spontaan worden bereikt door natuurlijke sterfte zowel van dennen als van bomen in de onder- en nevenetage. Indien de neven- of onderetage te dominant wordt (G >50%) of de oude boomlaag van gewone den dreigt te overgroeien of weg te concurreren kan hierin selectief gekapt worden.
    Een andere optie is dat het streefbeeld in dit geval wordt bijgesteld naar een bos-habitattype (9190 of 9120), waar een belangrijke bijmenging van oude dennen nog steeds mogelijk is (tot 30% grondvlak). Indien in de onder- of nevenetage ook een belangrijk aandeel aan invasieve exoten voorkomen (Amerikaanse eik of vogelkers, …) kan het nodig zijn om hier een extra beheerinspanning te voorzien (startbeheer) om deze terug te dringen, en verder op te volgen.
     
  • Doordunnen:  In het bestand kan via selectieve hoogdunning (gelijkmatig of ongelijkmatig) doorgedund worden, waarbij de minimale stamtallen en boomsoortenverhoudingen worden aangehouden die nodig zijn om de basisvoorwaarden van 50% overscherming en dominantie van gewone den te verzekeren. Voor richtcijfers qua stamtal wordt verwezen naar bijlage 2 van dit rapport. Dit beheertype kan vele decennia aangehouden worden, aangezien de dennen met gemak leeftijden van 150-200 jaar kunnen bereiken, en ook de boomsoorten in de neven- en onderetage een ongelijkjarige leeftijdsstructuur kunnen vertonen, in het bijzonder de meer schaduwverdragende soorten zoals lijsterbes en beuk. Door ongelijkmatig in de dennen te dunnen kunnen ook voldoende grote openingen in het kronendak worden gecreëerd om boomgericht bosbeheer met boomsoorten in de nevenetage te realiseren (beuk, lijsterbes, esdoorn en zelfs berk, zomer- en wintereik).

 

Herstel- en ontwikkelingsbeheer:

Het ontwikkelingsbeheer zal natuurlijk afhangen van met welke uitgangsituatie we starten. Het kan als volgt worden samengevat.

 

Starttype Beschrijving Ondergrens Maatregelen
91xx (vooral 9190, 9120) Gemengd bos met oude grove dennen : grondvlakaandeel naaldhout bedraagt meer dan 10% (streefwaarde 91xx), maar minder dan 50% Grove den (ondergrens RBB) >10% Grove den, maar <50%

Behoud overgang : grondvlak% aanhouden

Ontwikkelen richting habitat : selectief kappen naaldhout of (indien naaldhout niet verjongt) nietsdoen – voor ‘voldoende’ LSVI in 9190 mag tot 30% bijmenging van Grove den voorkomen.

Ontwikkelen richting RBB: selectief kappen loofhout
Heide of ander open habitat Halfopen vegetaties : open habitats met verspreide oude dennen : overscherming tussen 10 en 50% (boven streefcijfer open habitats maar onder ondergrens voor boshabitat en RBB). > 10% overscherming maar < 50%; grove den dominant in de boomlaag

Behoud overgangssituatie : overschermingsgraad behouden door periodieke selectieve kap met behoud van oude grove dennen

Ontwikkelen richting open habitat : kappen tot onder de 10%-streefwaarde

Ontwikkelen naar RBB : door verbossing en selectieve kap van loofhout ontwikkelen tot een overscherming van >50% met grondvlakaandeel van grove den >50%
Naaldbos met oude grove dennen Gemengde bossen met een boomlaag >50% naaldhout maar <50% grove den van >80 jaar, aangevuld met andere naaldhoutsoorten en inheems loofhout – voldoet aan de overige kwaliteitscriteria voor RBB, maar niet aan het grondvlakcriterium. >10 grove dennen>80 jaar/ha Zie hierboven
Andere oude en structuurrijke dennenbossen Idem als RBBppm, maar met zeeden (P. pinaster) of Zwarte den (P. nigra austriaca & laricio) Cfr grenswaarden voor RBB Behoren strikt genomen niet tot het RBB maar kunnen een vergelijkbare natuurwaarde vertegenwoordigen : zij kunnen op dezelfde voet beoordeeld en behandeld worden
Jongere grove dennenbossen Structuurrijke grove dennenbossen die de leeftijdsgrens (80 jaar) nog niet bereikt hebben Grove dennen >60 jaar zijn aanwezig

Jongere dennenbossen in de omgeving van dit RBB zijn van belang als toekomstig RBB.

Een omvormingssubsidie is voorzien voor grove dennenbossen van 60 jaar en meer om ze te ontwikkelen tot RBB
Dennenbossen die bijzondere aandachtssoorten bevatten. Dennenbossen die niet voldoen aan de grenswaarden voor RBB kunnen toch zeldzame, aan dennen gebonden soorten herbergen. Indicatorsoorten waardevolle dennenbossen (vaatplanten, fungi, kevers, mossen, korstmossen, zweefvliegen) Voorkomen van indicatorsoorten of aan den gebonden rodelijstsoorten. Het voorkomen van deze soorten kan een belangrijke afwegingsfactor vormen bij het vastleggen van streefbeelden en bewust behoud van overgangen en vegetaties die niet naar natuurstreefbeeld worden ontwikkeld .

 

Code:
rbbppm
Uitgebreid:

Oude Grove dennebossen kunnen structuurijk en soortenrijk zijn. Maar vele van de Grove dennenbossen in Vlaanderen zijn gelijkjarig en hebben weinig structuur. Goed ontwikkelde Oude Grove dennenbossen zijn ongelijkjarig en hebben een mening met inheemse loofboomsoorten zoals Zomereik, Wintereik, Ruwe berk en Ratelpopulier. Naast variatie in boomsoorten en leeftijd zijn er ook open plekken en bosranden. Over het ganse bos ligt er dood hout, variërend van volledige bomen tot kleine takjes. Oude dennen en andere boomsoorten zorgen voor holle, dode en kwijnende bomen. Deze zijn essentieel voor soorten als spechten, Boommarter en vleermuizen. Ook voor het behoud en ontwikkeling van een rijke gemeenschap van ongewervelde dieren, mossen en fungi zijn dode en oude bomen zeer belangrijk.

Om van een regionaal belangrijk biotoop te kunnen spreken, moet dit habitat voldoen bepaalde voorwaarden. Daarbij zijn er verschillende variaties mogelijk:

  • Grove dennen van minimum 130 jaar oud:  geen verdere vereisten naar structuur en kruidlaagontwikkeling, dit is op zich al een rbbppm
  • Grove dennen tussen 80 en 130 jaar oud waarbij bijkomende kwaliteitsvereisten naar ontwikkeling van de boom- en struiklaag en/of van de kruidlaag, worden vooropgesteld, met drie mogelijke situaties :
    • er is een rijke tussen‐ en onderetage gedomineerd door inheems loofhout: RBBppm (op de BWK vind je ppmb terug als typering).
    • Er is een kruidlaag met abundant blauwe bosbes, struikheide en/of adelaarsvaren : RBBppm ( op de BWK vind je de notering: ppm/qb).
    • in de kruidlaag komt occasioneel Lelietje‐van‐dalen OF dalkruid OF ruige veldbies OF 4 van volgende soorten voor: bosgierstgras, hulst, wilde kamperfoelie, gladde witbol, dubbelloof, valse salie, pilzegge, adelaarsvaren, grote veldbies, witte veldbies, gewone salomonszegel, bosanemoon en witte klaverzurig: RBBppm (BWK‐notering : ppm/qs).
  • Grove dennen jonger dan 80 jaar: dit wordt niet beschouwd als RBBppm.

Deze dennenbossen kunnen heel rijk kunnen zijn aan zwammen. Volgens Arnolds (2011) zijn 475 soorten paddenstoelen gebonden aan naaldbossen. Van deze soorten zijn er 163 die exclusief in of met sterke voorkeur voor dennenbossen voorkomen. Daarvan staan 92 soorten op de Nederlandse rode lijst. Het betreft allemaal soorten die ook in Vlaanderen voorkomen (Walleyn et al. 2006 : Standaardlijst zwammen).

Ook voor ongewervelden kunnen dennenbossen zeer belangrijk zijn. Bussler & Müller-Kroehling (2007) geven aan dat dennenbossen tot 1000 soorten kevers kunnen bevatten, waarvan zowat 300 met een duidelijke binding aan het genus Pinus (vooral houtbewonende soorten). Ook heel wat zeldzame zweefvliegen zijn afhankelijk van naaldhout (vooral fijnspar en den), meestal omdat hun larven in het dode hout leven of predateren op bladluizen die enkel op dennen voorkomen (Reemer 2003, 2009; Martens C. & Versigghel J. 2011). Er zijn verder een aantal soorten zweefvliegen die wellicht exclusief geassiocieerd zijn met fungi die dan weer enkel bij Pinus voorkomen.

Naast de soorten die specifiek aan dennenbossen gebonden zijn, zijn er ook soorten die weliswaar niet aan de dennen op zich gebonden zijn, maar wel aan de combinatie van de kruidlaag met het specifieke microklimaat van het dennenscherm, of aan het typische beheer dat historisch in naaldhoutaanplanten werd uitgevoerd, met korte omlooptijden en regelmatige kaalslagen. Zo werd in het Pijnven, in een homogeen dennenbestand met een ijle struiklaag van vuilboom en een kruidlaag van blauwe bosbes een bijzonder rijke fauna van hommels en bijen aangetroffen, en ook zeldzame dagvlinders als Groentje en Kleine parelmoervlinder werden midden in het dennenbestand waargenomen (Vandekerkhove & Jacobs, 2012). In datzelfde bos zijn de 5-10 ha grote open plekken en jonge fasen in het kaalslag- of schermslagsysteem, geschikt voor soorten van overgangen tussen bos en heide (boomleeuwerik, nachtzwaluw). Het netwerk van open plekken en brede paden/brandgangen en de ijle bestanden maken bovendien het naaldbos ‘permeabel’ voor soorten met een voorkeur voor open habitat. Barsoum et al (2014) vonden een even grote soortenrijkdom aan bodembewonende spinnen en loopkevers in dennenaanplanten dan in homogene eikenbossen én mengbossen van eik en den. In het bosreservaat van Pijnven (homogeen dennenbestand) werden reeds 146 soorten spinnen aangetroffen, 11 daarvan opgenomen op de Rode waaronder twee met uitsterven bedreigde soorten (Pirata uliginosus en Philodromus margarinatus) in belangrijke aantallen (dus geen toevallige zwervers). (Vandekerkhove 2015). Bij de beleidsrelevante soorten (bijlagesoorten, habitattypische soorten, regionaal belangrijke soorten) zijn er dan ook heel wat die zich regelmatig of zelfs bij voorkeur binnen dennenbossen ophouden om te foerageren of te broeden (dennenbos als belangrijk onderdeel van het leefgebied), zoals Zwarte specht, Nachtzwaluw, Wespendief, Havik, Oehoe…  Vermiljoenkever (Cucujus cinnaberinus - bijlage 2 van de habitatrichtlijn) werd reeds één maal onder de schors van dode dennen gevonden.

Dit overzicht is uiteraard zeer onvolledig en haalt slechts een aantal organismengroepen aan.

 

Kenmerken:

Zoals reeds aangegeven kan RBBppm verschillende ‘subtypes’ omvatten, afhankelijk van de bosstructuur en de bodemcondities :

  • Bosbeeld 1 : Zeer oude, vaak ijle grove dennenbossen met bomen, ouder dan 130 jaar (ppm*): deze zijn vaak arm aan neven- en onderetage, maar kunnen heel rijk zijn aan insekten en paddenstoelen. Ze bevatten vaak imposante bomen. Ze vertonen gelijkenissen naar structuur en kruidlaag met ijle varianten van 9190 of 9120.
  • Bosbeeld 2 : Oude dennenbossen met bomen ouder dan 80 jaar met een dichte, gevarieerde en structuurrijke onder- en nevenetage van inheems loofhout: dit zijn zeer structuurrijke bosbestanden die nauw aansluiten bij habitattype 9120. Door de vaak dichte opbouw is deze variant vrij gesloten en donker, en kan de kruidlaag vrij zwak ontwikkeld zijn, of vertoont sterke gelijkenissen met deze van habitat 9120, zeker wanneer deze bossen gelegen zijn in oud-boslocaties. Hoewel deze bosbestanden bij uitstek in aanmerking komen voor omvorming naar 9120, door selectieve kap van de dennen, kan het in sommige gevallen toch wenselijk zijn om de dennen te behouden (bijvoorbeeld als belangrijke structuurdragers, of als belangrijke den-geassocieerde soorten voorkomen), en ook op middellange termijn in de menging te houden.
  • Bosbeeld 3 : Oude, eerder ijlere dennenbestanden met bomen ouder dan 80 jaar met beperkte of ijle neven- of onderetage, maar met een rijk ontwikkelde kruidlaag van struikhei, bosbes of adelaarsvaren. Deze bestanden hebben een structuuropbouw en kruidlaag die eerder aansluit bij habitat 9190 en de open habitats van droge heides, maar een ijle bovenetage bevatten die zorgt voor een specifieke structuur en halfschaduw, die door specifieke soorten wordt geprefereerd.

Boomlaag

  • Grove den, met een streefcijfer van 100 bomen per ha
  • Grove den, Zomereik, Wintereik, Wintereik x Zomereik, Ruwe berk, Wilde lijsterbes en Ratelpopulier  hebben samen meer dan 90% van het grondvlak.
  • Meerdere van bovengenoemde boomsoorten hebben meer dan 10% van het grondvlak.

Vegetatie

  • Minstens 70 % van de kruidlaag bestaat uit typische soorten
    - van het natura-20000 type 9190 zijnde Struikhei, Blauwe bosbes, Bochtige smele, Valse salie, Pilzegge, Wilde kamperfoelie, Schermhavikskruid, Adelaarsvaren, Liggend walstro, Rode dophei en Rode bosbes
    - of van het type 9120: Adelaarsvaren, Dubbelloof, Lelietje-van-dalen, Witte klaverzuring, Ruige veldbies, Grote veldbies, Dalkruid, Bosgierstgras, Gewone salomonszegel, Bosanemoon
  • Er zijn minstens 5 van de hierboven genoemde kruidsoorten van type 9190 aanwezig OF minstens 8 soorten van beide types gecombineerd.

Habitatstructuur

  • Het minimum structuur areaal voor dit bostype is 40 ha.
  • Alle vegetatielagen (boom-, struik- en kruidlaag) zijn minstens abundant (5-25%) aanwezig
    of dennenscherm met abundante kruidlaag van struikhei/bosbes/adelaarsvaren aanwezig
    of boomlaag gedomineerd door zeer oude dennen (>130 jaar) aanwezig.
  • De horizontale structuur is ongelijkjarig gemengd
    of ingrepen op kleine schaal (tot 0,3 ha) cfr. plenterslagstructuur
    of oud gelijkjarig dennen-bovenscherm met ongelijkjarig gemengde onderetage.
  • Groeiklasse 7 is aanwezig
    of er zijn minstens 4 verschillende groeiklassen aanwezig.
  • Het bestand bevat steeds minstens 100 oude dennen per ha, ruimtelijk gespreid over het bestand
    Indien de dennen zeer oud worden en aftakelen (>200 jaar) kan tijdelijk dit cijfer verlaagd worden om succesvolle verjonging van den te krijgen – minimaal 30 oude dennen per ha moeten echter steeds aanwezig blijven
  • Het aandeel dood hout bedraagt 4 % en we streven naar 10 %.
  • Er zijn minstens 4 dikke dode bomen per hectaren met een diameterverdeling overeenkomstig of hoger dan de levende bomen.
  • De bosconstantie is 150 jaar of meer.

Verstoring

  • Invasieve exoten in de kruidlaag zijn afwezig.
  • Invasieve of bodemdegraderende exoten in de boom- en struiklaag bedekken 10 % of minder. Het gaat over soorten zoals Grijze bastesdoorn, Vederesdoorn, Hemelboom, Vlinderstruik, Amerikaanse vogelskers, Robinia, Rododendron en uitheems naaldhout.
  • Verruigingsindicatoren zijnde Smalle stekelvaren, Brede stekelvaren en Braam bedekken 30 % of minder.
  • Ruderaliseringsindicatoren zijnde Gewone vlier, Grote brandnetel en Kleefkruid bedekken 10 % of minder.
  • Vergassingssoorten zijnde Bochtig smele en Pijpenstrootje bedekken 30 % of minder.

 

Prioritair habitattype:
Nee
Grondwaterafhankelijk:
Ja
In samenwerking met:
Referenties
  • BWK en Habitatkartering een praktische handleiding. Deel 4: de bossleutel. Versie 1, maart 2016. Vandekerkhove K. et al., inbo.
  • Beoordelingskader voor Regionaal Belangrijke Biotopen Deelrapport IV : ‘structuurrijke oude dennenbossen’ (RBBppm): wettelijk kader, identificatie en streefwaarden voor een lokaal goede toestand. Kris Vandekerkhove, Arno Thomaes, Luc De Keersmaeker