Schermhavikskruid

Schermhavikskruid is een middelhoge tot hoge, soms laag blijvende, donkergroene, vaak weinig behaarde, meestal alleen aan de top vertakte, nazomer- en herfstbloeier. In de bloeitijd zijn de rozetbladeren afgestorven; de stengel draagt gewoonlijk een groot aantal bladeren. Deze zijn lancet- tot lijnvormig, meestal verwijderd getand tot vrijwel gaafrandig, naar de voet min of meer steelachtig versmald. De hoofdjes staan aan de stengeltop in een scherm, dikwijls met enige verspreide zijtakken daaronder (als bij Wolfsmelk, Euphorbia); ook kunnen ze in twee boven elkaar geplaatste kransen staan (zoals bij Moerasweegbree, Echinodorus). Bij forse planten is dikwijls een deel van de schermtakken weer vertakt; armoedige exemplaren is het aantal hoofdjes zo gering dat geen duidelijk scherm wordt gevormd. De omwindselbladen staan, met uitzondering van de binnenste, af en zijn aan de top omgebogen. Bij deze soort vindt vaak seksuele voortplanting plaats (na kruisbestuiving).

Schermhavikskruid is een van de weinige Composieten die van nature, dus zonder tussenkomst van de mens, in de hele gematigde en koudere zone van het noordelijk halfrond voorkomen. In Nederland is Schermhavikskruid vrij algemeen in de pleistocene streken en in de duinen; elders komt het hier en daar op aangevoerd zand voor.

Schermhavikskruid is een plant van droge, meestal kalkarme maar niet sterk zure zand- en leemgronden. De standplaats kan zonnig of licht beschaduwd, humusarm of tamelijk humeus, open of vrij dicht begroeid zijn. In Zuid-Limburg, waar Schermhavikskruid nogal zeldzaam is geworden, staat het aan de kalkarme of althans door uitloging oppervlakkig ontkalkte bovenrand van hellingen. In de duinen toont het zich niet uitgesproken kalkmijdend, maar het is in gebieden met kalkrijk duinzand wel tamelijk selectief in zijn standplaatskeuze. In al of niet met bomen beplante, zandige weg-, dijk- en kanaalbermen is Schermhavikskruid in de nazomer vaak een van de opvallendste bloeiers. In landbouwgebieden met een van nature arme zandbodem - bijvoorbeeld in Noord-Limburg - blijkt het bij toenemende invloed van bemesting vrij lang in bermen en aan houtwallen stand te houden, ook in tamelijk ruige begroeiingen. Op den duur leidt zware bemesting van de omgeving echter tot verdwijning van deze plant, zoals onder meer in de Gelderse Vallei is waargenomen. Langs spoorwegen staat het veelvuldig, zij het iets minder dan Stijf havikskruid. In bermen op leem- en voedselarm zand, bijvoorbeeld in heidegebieden, lijkt het achteruit te gaan. Wellicht speelt verzuring van de grond hier een rol. In bosgebieden groeit de plant, evenals verwante soorten, voornamelijk langs bospaden, aan grazige bosranden en op kapvlakten.

In de duinen komen vaak opvallend smalbladige planten van Schermhavikskruid voor. Ook de habitus van de plant in dit milieu is opmerkelijk: de stengel buigt even boven de grond zijwaarts af en richt zich dan weer boogvormig op. Het aandeel van Schermhavikskruid in de duinvegetatie neemt langs de Nederlandse en Noordwest-Duitse kust globaal van zuidwest naar noordwest toe, al behoort talrijk optreden tot de uitzonderingen; in de regel staan de exemplaren ver uit elkaar. In de kalkrijke Hollandse duinen is Schermhavikskruid voornamelijk op noordhellingen te vinden, samen met onder meer Eikvarens (Polypodium spp.), Kruipwilg (Salix repens) en korstmossen van het geslacht Leermos (Peltigera). Ten noorden van de kalkgrens bij Bergen staat het eveneens op noordhellingen, waar in kalkarme omgeving behalve de genoemde soorten ook Kraaihei (Empetrum nigrum) vaak op de voorgrond treedt. In mindere mate is Schermhavikskruid ook in andere typen droge duinheidevegetaties te vinden. Daarnaast verschijnt het in kalkarme duinen op zuidhellingen met Buntgras (Corynephorus canescens) en Zandblauwtje (Jasione montana). Bovendien is het hier aan de lijzijde van de zeereep in gezelschap van Helm (Ammophila arenaria) en Duinzwenkgras (Festuca rubra subsp. arenaria) aan te treffen, wat in de Hollandse duinen maar zelden het geval is. Aan de Duitse en Deense Noordzeekust behoort Schermhavikskruid tot de planten die bijna over de volle breedte van de zonering van de droge duinen optreden.

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1991 (deel 4)