Brede orchis

Brede orchis is een meestal laag blijvende en min of meer gedrongen, donkergroene plant, die in het midden van de lente bloeit en waarvan de stengel pas in de loop van de bloei zijn volle lengte bereikt. Naar boven toe is de stengel hol. De bladeren staan schuin af en zijn langwerpig, hoogstens vier maal zo lang als breed, met de grootste breedte omstreeks het midden. Bij het begin van de bloei steken de bladeren nog boven de aar uit. Doorgaans zijn de bladeren gevlekt, met massieve (bij uitzondering ringvormige), zwartpurperen vlekken. Aan het begin van de bloei is de aar kegelvormig. De bloemen zijn gewoonlijk diep paarsrood, soms roze. De zijdelingse sepalen zijn zeven tot twaalf millimeter lang, gekromd, en staan schuin omhoog tot opzij. De zijslippen van de lip zijn eerst vlak uitgespreid en slaan tegen het eind van de bloei min of meer terug. Het honingmerk bestaat uit stippen, streepjes en lussen.

Dactylorhiza majalis s.lat. komt voor in West-, Midden- en Oost-Europa; de meest voorkomende ondersoort, althans in Midden-Europa, is subsp. majalis. Deze behoorde in Nederland halverwege de 20ste eeuw nog tot de meest voorkomende Orchideeën; alleen in het Gronings-Friese zeekleigebied en in hooggelegen, arme zandstreken wordt zij vanouds sporadisch aangetroffen. Inmiddels is zij zeer sterk achteruitgegaan en in vrijwel het hele land zeldzaam geworden. Na Harlekijn vormt zij het meest sprekende voorbeeld van een Orchidee die in enkele tientallen jaren van een vrij gewone verschijning tot een zeldzaamheid geworden is; de achteruitgang van Brede orchis kwam ongeveer een halve eeuw later op gang dan die van Harlekijn.

Brede orchis groeit op zonnige, grazige, vochtige plaatsen op zwak zure tot zwak basische, humus- en basenrijke, vrij voedselrijke maar niet of slechts licht bemeste grond, die 's zomers hoogstens oppervlakkig iets uitdroogt. Veelal staat zij op plaatsen waar basenrijk grondwater uittreedt. Zij groeit op allerlei grondsoorten: veen, zand, leem, löss, rivierklei en lichte zeeklei. Het meest is zij te vinden in hooilanden en hooiweiden met een beperkte productiviteit, die tegenwoordig alleen in natuurreservaten nog in stand gehouden worden. Zij groeit gelijk op met veel van de grassen en schijngrassen in dergelijke hooilanden. Bij toenemende bemesting ruimt zij spoedig het veld, evenals bij ontwatering. Anderzijds verdwijnt zij ook bij langdurig voortgezette verschraling, evenals Harlekijn en in tegenstelling tot Gevlekte orchis en Welriekende nachtorchis. Anders dan haar naaste verwanten Rietorchis en Vleeskleurige orchis is zij zelden of niet in pioniersvegetaties op zandvlakten en zandplaten en in kleigroeven aan te treffen, evenmin als in verlandingsvegetaties.

In de pleistocene streken komt Brede orchis vooral voor in beekdalgraslanden. In heuvelachtige streken zoals Zuid-Limburg en Twente staat zij op drassige plekken op dalwanden. Hooilanden in brongebieden kunnen in de lente hevig blozen van de bloeiende Brede orchissen, een festijn dat slechts op weinig plekken bewaard is gebleven. In polders in het kustgebied staat de plant in niet met kunstmest of gier bewerkte en niet gescheurde hooiweiden, zowel in zoet als in licht brak milieu. Op Texel kleurt zij de weidevogelreservaten in de voorzomer plaatselijk rood; op andere Waddeneilanden zijn vergelijkbare groeiplaatsen vrijwel vernietigd door ontwatering en herontginning. Langs de Friese westkust staat zij op diverse waarden en ook op een paar plaatsen binnendijks. Verder is Brede orchis zowel in beekdalen als in het polderland te vinden in blauwgraslanden, soms ook aan de rand van heidegebieden, echter alleen op plaatsen waar de basenrijkdom van de grond door grond- of oppervlaktewater voldoende op peil gehouden wordt. In vochtige duinvalleien verschijnt zij gewoonlijk pas nadat deze door de mens in gebruik genomen (of geweest) zijn als hooi- of weiland. Enkele tientallen jaren geleden was zij nog her en der in overhoekjes van het cultuurlandschap aan te treffen, maar daar is zij door alomtegenwoordige invloed van ontwatering en zware bemesting zo goed als geheel verdwenen. Een enkele maal is zij nog in kanaalbermen aan te treffen. Planten waarmee Brede orchis dikwijls samen optreedt, zijn Gestreepte witbol (Holcus lanatus), Gewoon reukgras (Anthoxanthum odoratum), Rood zwenkgras (Festuca rubra subsp. commutata), Lidrus (Equisetum palustre), Veldzuring (Rumex acetosa), Scherpe boterbloem (Ranunculus acris), Pinksterbloem (Cardamine pratensis), Echte koekoeksbloem (Lychnis flos-cuculi), Dotterbloem (Caltha palustris), Moerasrolklaver (Lotus uliginosus), Grote ratelaar (Rhinanthus angustifolius), Kale jonker (Cirsium palustre), Ruw walstro (Galium uliginosum), Kleine valeriaan (Valeriana dioica), plaatselijk Addertong (Ophioglossum vulgatum), Bevertjes (Briza media), in beekdalen ook Kruipend zenegroen (Ajuga reptans) en Moerasstreepzaad (Crepis paludosa).

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1994 (deel 5)