Ruig klokje

Het Ruig klokje is een hoge, borstelig behaarde, overblijvende midzomerbloeier, waarvan de stengel scherpe lengterichels draagt en vaak enigszins heen en weer gebogen is. In tegenstelling tot Akkerklokje vormt de plant geen uitlopers. De rozetbladeren, die tijdens de bloei nog aanwezig zijn, en de onderste stengelbladeren zijn netelachtig: driehoekig-eirond met spitse top, hartvormige voet en dubbel gezaagde rand; ze hebben een lange, ongevleugelde steel. De hogere stengelbladeren zijn lancetvormig-eirond met een afgeknotte tot zwak wigvormige, vrijwel zittende voet en een minder diep gezaagde rand. De voorover neigende bloemen staan in vrij beperkt aantal in een bebladerde tros of smalle pluim. Ze hebben opgerichte, driehoekig-lancetvormige kelkslippen; de insnijdingen tussen die slippen bereiken het vruchtbeginsel niet maar eindigen ongeveer een millimeter daarboven. De bloemkroon is licht violet en twee tot vier centimeter in middellijn; van binnen is zij, vooral op en nabij de slippen, met verspreide lange haren bezet. De knikkende, ruw behaarde doosvrucht opent zich met gaatjes nabij de voet.

Ruig klokje komt voor in Europa met uitzondering van de noordelijkste en westelijkste delen, in het Atlasgebied en op enkele plaatsen in West- en Midden-Azië. In Nederland is het alleen in het zuidoosten oorspronkelijk inheems; het natuurlijke verspreidingspatroon lijkt op dat van Spaanse aak (Acer campestre), Gevlekte aronskelk (Arum maculatum) en Vingerhoedskruid (Digitalis purpurea). In Zuid-Limburg is Ruig klokje nog vrij veel aan te treffen. Verder staat het op een beperkt aantal plaatsen in heuvelgebieden en aan de rand van rivierdalen in Midden- en Noord-Limburg en Gelderland; de meeste van dergelijke groeiplaatsen zijn inmiddels verloren gegaan, evenals de weinige plekken in Noord-Brabant waar deze plant gevonden is. In de omgeving van Winterswijk heeft Ruig klokje zich tot dusver gehandhaafd. Vlak over de grens, in Westfalen en het graafschap Bentheim, is het aanzienlijk algemener. In Twente is een vestigingspoging langs de Buurserbeek bekend, maar de plant heeft niet standgehouden. Buiten het zuidoosten van ons land is Ruig klokje herhaaldelijk als verwilderde plant aangetroffen, maar van echte inburgering is geen sprake. Ruig klokje is een bosplant van lichte, losse, vochthoudende en meestal kalkhoudende grond, op plekken waar zich geen dik strooiselpakket ophoopt. Voor een uitgesproken zomerbloeier verdraagt het nogal veel schaduw, al kwijnt het op te donkere plekken. Optimaal groeit het in halfschaduw; in de volle zon krijgt het een spichtig uiterlijk. De bloemkleur is des te bleker naarmate de plant minder licht ontvangt. In de Zuid-Limburgse hellingbossen staat Ruig klokje aan bosranden, langs bospaden en op steile wanden. Het komt in hoofdzaak op krijt voor, maar in bescheiden aantallen ook in vochtige bossen op löss. In aangrenzend Duitsland staat Ruig klokje, evenals elders in Midden-Europa, veel in Beukenbossen op kalkrijke grond; dergelijke bossen komen binnen onze grenzen echter nauwelijks (meer) voor. De plant blijkt goed bestand tegen bodemerosie: de lange penwortel zit diep en stevig verankerd. Op door afschuiving kaal geworden plekken zijn vaak ook de meeste kiemplanten van Ruig klokje waar te nemen. Zijn erosiebestendigheid blijkt eveneens langs de Ratumsebeek bij Winterswijk, waar een smalle gordel van Ruig klokje hoog op de beekwand ongeveer de winterse hoogwaterlijn markeert. Behalve aan de beek zelf staat het ook in de wand van daarop uitkomende bosgreppels, zover als 's winters het beekwater opgestuwd wordt. Opmerkelijk is dat een dergelijk optreden van de plant nauwelijks van andere beken bekend is. Bij geologen staat de bedding van Ratumsebeek bekend als enige plaats in Nederland waar kleilagen uit de Lias (een onderdeel van het Jura-tijdvak) aan de oppervlakte liggen, maar of hiermee het voorkomen van de plant langs juist déze beek in verband is te brengen, is niet duidelijk.

De achteruitgang van Ruig klokje is te verklaren uit het feit dat het van twee kanten in het nauw wordt gebracht. Vanuit het bos is het in de marge gedrukt door het staken van de hakhoutcultuur, die in hellingbossen behalve doodse schaduw ook strooiselophoping veroorzaakt, zodat de plant alleen aan de bosrand nog een kans krijgt. Hier wordt Ruig klokje echter verdrongen door ruigere gewassen, Grote brandnetel (Urtica dioica) voorop, die door de alomtegenwoordige invloed van bemesting een alles overheersende positie krijgen. Dit geldt niet alleen voor randen van hellingbossen maar ook voor bosjes en heggen in uiterwaarden. Ruig klokje kan zeer wel in gezelschap van Grote brandnetel leven, maar alleen als deze door beschaduwing, afschuiving of oeverafkalving ingetoomd wordt en niet door overmatige voedselrijkdom de overhand krijgt. Van de minder alomtegenwoordige planten waarmee Ruig klokje samen voorkomt, zijn te noemen Boskortsteel (Brachypodium sylvaticum), Gele dovenetel (GaleobdoIon luteum), Slanke sleutelbloem (Primula elatior), Gevlekte aronskelk, Bosandoorn (Stachys sylvatica), Robertskruid (Geranium robertianum), Muursla (Mycelis muralis), op beekwanden ook Wijfjesvaren (Athyrium filix-femina) en Groot springzaad (Impatiens noli-tangere).

Op Ruig klokje is de Klokjesboorvlieg (Platyparella discoidea) gespecialiseerd. In Nederland is deze fraai zwartglanzende, deels roestkleurig getekende vlieg alleen bekend van een aantal plaatsen in Zuid-Limburg. Wellicht wacht zij in het Winterswijkse nog op ontdekking. De larven leven in de stengel.

© E.J. Weeda, Nederlandse Oecologische flora, IVN, 1991 (deel 4)