Bouwen aan groenexpertise

Natuurtype: Vossenstaartgrasland

Grote vossenstaart is in Vlaanderen een algemeen gras, maar het graslandtype dat ernaar genoemd is komt veel minder voor, zeker in goed ontwikkelde vorm. Vossenstaartgrasland komt voor op 's winters overstroomde, gemaaide graslanden in de buurt van rivieren (of beken). In de zomer zakt het grondwaterpeil sterk. Er zijn weinig typische soorten en ze zijn zeldzaam : Weidekerveltorkruid, Grote pimpernel en Weidekervel.

Binnen dit verbond worden graslanden behandeld, die een substantieel deel van het winterhalfjaar onder water staan. De inundatie is veelal geen directe overstroming door het beek- of rivierwater, maar door grondwater dat boven het maaiveld stijgt en bij het zakken van het rivierpeil ook weer vrij snel onder het maaiveld zakt. Dat heeft een duidelijke invloed op de floristische samenstelling, maar die is vaak eerder verarmend dan verrijkend, reden waarom veel auteurs die overstroomde graslanden niet als een apart verbond beschouwen, maar het onder brengen in het Glanshaver-verbond. In Vlaanderen is de situatie bovendien nog moeilijker te beoordelen, omdat goed ontwikkelde voorbeelden zeer zeldzaam geworden zijn, om niet te zeggen uitgestorven. Ook met andere verbonden is er een behoorlijke verwantschap. Zo is de Associatie van Waterkruiskruid en Trosdravik bijvoorbeeld een schakel tussen het Calthion en het Alopecurion. Ook deze vegetatie verdraagt overstroming, zij het niet langdurig.

In Vlaanderen is goed ontwikkeld Verbond van Grote vossestaart bijzonder schaars met opnames gedocumenteerd. Van de Associatie van Grote pimpernel en Weidekervel (Sanguisorbo-Silaetum) zijn geen opnames beschikbaar. We maakten in 2001 wél opnames van het Glanshaververbond in de vloeiweiden van Lommel, met trouwens Grote pimpernel. Het Alopecurion werd er waargenomen in de bevloeiingssloten, als een verarmde versie van de Arrhenatherion-vegetaties, namelijk met uitsluiting van de ‘drogere’ soorten en met grotere bedekking van Grote pimpernel. Hierboven vermeldden we reeds het gebrek aan opnames uit de Maasvallei om duidelijk te kunnen uitmaken of deze associatie al dan niet aanwezig is. De situatie in de Markvallei moet eveneens nader bekeken worden. In de regio Zemst en Keerbergen zijn er ook graslanden met Grote pimpernel, ze liggen in het historisch overstromingsgebied van Zenne en Dijle. Maar deze graslanden overstromen nu niet meer, vele dan deze graslanden zijn nu eerder Glanshvaerhooilanden met Grote pimpernel. Grote pimpernelgraslanden vinden we in beide types (Grote vossenstaart en Glanshavergraslanden). De Kievitsbloem-associatie (Fritillario-Alopecuretum) is niet meer in België aanwezig. De enige vier opnames zijn afkomstig van de Leievallei, net over de Franse grens. De Associatie van Weidekerveltorkruid (Senecioni-Oenanthetum mediae is gedocumenteerd met 13 opnames van de IJzervallei in West-Vlaanderen, meer bepaald het Westbroek te Reninge en Oost-Vleteren en de Blankaart te Woumen. Fabri (1993) meldt heel wat meer oude vindplaatsen van Weidekerveltorkruid, waarbij het vermoedelijk grotendeels om dezelfde associatie gaat, gezien de standplaats. Ze vermeldt Watervliet, Lovendegem, Drongen, Melle en Oudenaarde, waarvan een aantal vindplaatsen vermoedelijk op de Schelde- en de Leievallei alluderen. Vanhecke (1979) vermeldt ook de Handzamebroeken in West-Vlaanderen. Deze sluiten bij de IJzervallei aan. Gryseels & Heirman (1987) vermelden de Kalkense meersen te Schellebelle langs de Schelde. Oud herbariummateriaal geeft een nog ruimere verspreiding aan, waarbij de Leie te Komen, Torhout (hooitransport vanuit de IJzervallei?) en zelfs Kempische vindplaatsen gemeld worden. Overigens zijn er wél talrijke opnames van slecht ontwikkelde vormen van het Alopecurion, waarbij Grote vossestaart als dominante soort optreedt. Deze komen vrij verspreid over geheel Vlaanderen voor. Kaart 26 geeft de verspreiding weer van het Verbond van Grote vossestaart, op basis van beschikbare vegetatie-opnames in Vlavedat. Voor de Associatie van Weidekerveltorkruid zijn ook de herbariumgegevens van de kensoort als locaties voor de associatie aangenomen.

Vegetatiekundige beschrijving:
Het Verbond van Grote vossestaart (Alopecurion pratensis Passarge 1964)

Lebrun et al. (1949) beschrijven als eersten een overzicht van de syntaxonomie van België. Daarin wordt geen gewag gemaakt van een Alopecurion. Evenmin worden er associaties onderscheiden die we nu in het Alopecurion zouden onderbrengen. Wél wordt er binnen het ‘Lolieto-Cynosuretum cristati’ een subassociatie onderscheiden met Herfsttijloos, Grote pimpernel, … die enigszins neigt naar de hier behandelde vegetaties. Deze vegetatie verwijst echter naar de ‘districts calcaire mosan et lorrain’ en behandelt dus geen Vlaamse opnames of locaties.

Voor Nederland beschrijven Westhoff & Den Held (1969) evenmin een apart verbond voor de overstroomde graslanden. Zij brengen deze onder in een subassociatiegroep van het Glanshaververbond. Zuidhoff et al. (1996) doen dat wél en vermelden Grote vossestaart en Trosdravik als kensoorten. Overigens is het verbond negatief gedifferentieerd door het ontbreken van hogerop reeds genoemde ‘droge’ Arrhenatheretalia-soorten, maar worden een aantal Molinietalia-soorten als Lidrus, Moeraswalstro en Moerasspirea kenmerkend genoemd. Verder zouden Smeerwortel, Rietgras en Scherpe zegge differentiërend zijn ten opzichte van Cynosurion en Arrhenatherion.

In Noord-Frankrijk worden verschillende indelingen gebruikt. In Géhu (1976) worden Europese ‘prairies inondables’ behandeld, waarbij de klassieke verbonden Lolio-Potentillion, Calthion, Juncion, Molinion, Arrhenatherion, … aan bod komen. Het Alopecurion wordt relatief weinig genoemd. De discussie speelt zich ook helemaal niet op het verbondniveau af, maar eerder op associatieniveau en hogere eenheden. Het hele overzicht is veeleer beschrijvend dan hiërarchisch ordenend. Verschillende Noord-Franse overstroomde vegetaties worden binnen het Bromion racemosi of binnen het Lolio-Potentillion geplaatst (Géhu 1961, Bournérias 1976). Over een Alopecurion wordt niet gerept. Ook in het Atlantisch-Franse overzicht van de Foucault wordt het Alopecurion niet weerhouden, maar worden een groot aantal vegetaties uit Calthion, Alopecurion, Lolio-Potentillion en Bromion racemosi samengebracht in een nieuw verbond Oenanthion fistulosi. Enkele bezwaren tegen dit nieuwe verbond werden reeds geuit in het Zilverschoon-verbond-hoofdstuk.

Uit de Vlaamse vegetatietabellen komen volgende nuances naar voor :

Er zijn gigantisch veel uiterst soortenarme graslanden met Grote vossestaart als dominant, die niet goed passen binnen Glanshaververbond, Dotterverbond, Zilverschoonverbond, … De oplossing van Passarge (1964) of Zuidhoff et al. (1996) om een negatief gedifferentieerd verbond te benoemen lijkt niet de slechtste, temeer dat dit verbond goed beantwoordt aan welbepaalde milieu-omstandigheden (hydrologie) en landschappelijk goed te herkennen is. Grote vossestaart is echter geen echt goede kensoort, want komt evenveel voor in ingezaaide graslanden, vaak buiten de natuurlijke sociologische amplitude van de soort. Bovendien komt de soort ook abundant voor op natte, maar niet overstroomde zwaardere bodems als leem en klei, bijvoorbeeld op dijktaluds etc. In die beide laatste gevallen is er trouwens een bedekkingsoptimum. De presentie is in de drie graslandtypes is even hoog. De ingezaaide Grote vossestaart-graslandenkunnen best als een rompgemeenschap beschreven worden. De overstroomde kunnen binnen het Alopecurion beschreven worden. De overige horen wellicht nog steeds best thuis in een subassociatie van het Glanshaververbond. Het onderscheid tussen wel of niet ingezaaid is niet altijd eenvoudig, want Grote vossestaart werd natuurlijk ook meest gezaaid op natte plaatsen. In de IJzerbroeken bijvoorbeeld was het een klassieke soort van het ‘broekengras’, waarmee percelen opnieuw ingezaaid werden.

Trosdravik (Bromus racemosus subsp. racemosus) is in Vlaanderen evenmin een goede kensoort, want komt evenveel voor in het Dotterverbond. Wij beschouwen het als een gemeenschappelijke soort van beide verbonden. Zuidhoff et al. (1996) vermelden dat beide ondersoorten in gelijkaardig milieu voorkomen. In Vlaanderen is de zeldzaamste ondersoort, Grote trosdravik (Bromus racemosus subsp. commutatus) alleen met opnamen gedocumenteerd van Dotterbloemgrasland. Lambinon et al. (1998) vermelden bovendien klaver- en luzernevelden, graanakkers, kunstmatige weiden en wegbermen als biotoop.

Zuidhoff et al. (1996) vermoeden verder dat ook Weidekerveltorkruid een Alopecurion-kensoort is. Zwaenepoel et al. (1998) documenteren de resterende Vlaamse standplaatsen met opnames. Hieruit en uit een vergelijking met de Kievitsbloemhooilanden van de Leie en de Grote pimpernelgraslanden van de Kempen achten wij Weidekerveltorkruid een associatie-kensoort en geen verbondskensoort. Behalve in het Alopecurion (IIzervallei, Leievallei) komt Weidekerveltorkruid per uitzondering ook nog wel eens voor in het Dotterverbond (IJzervallei) en in het Zilverschoonverbond (Sijsele Damme).

Er resteren met andere woorden geen goede verbondskensoorten voor Vlaanderen. Het reeksje differentiërende soorten is eveneens licht afwijkend van de Nederlandse opsomming. Wat betreft de ontbrekende ‘droge soorten’ sluiten wij ons aan bij Zuidhoff et al. Wat betreft de differentiërende ‘natte’ soorten ten opzichte van Glanshaververbond en Kamgrasweide moeten wij vooral Rietgras, Liesgras, Fioringras, Krulzuring, Tweerijige zegge en Moeraszegge vermelden.

Onderverdeling

Associaties

Lebrun et al. (1949) vermeldden zoals reeds aangegeven geen relevante associaties.

In Nederland worden twee associaties (Kievitsbloem-associatie en Associatie van Grote pimpernel en Weidekervel) tot het verbond gerekend.

In Noord-Frankrijk wordt weliswaar geen Alopecurion erkend, maar de associatie Senecioni-Oenanthetum mediae van de Oise (Aisne-departement) lijkt zeer sterk op onze IJzervallei-vegetaties met Weidekerveltorkruid (Oenanthe media = O. silaifolia). De auteurs (Bournérias et al.) plaatsen deze vegetatie in het Zilverschoonverbond, maar erkennen zelf dat ze daarin niet goed past. Ons inziens hoort ze veel beter in het Alopecurion thuis. In de Franse Leievallei is bovendien een ruimtelijke differentiatie te zien met de Kievitsbloem-associatie.

Uit de Vlaamse tabellen kunnen slechts beperkte conclusies getrokken worden, gezien het uiterst beperkt aantal opnames. De voornaamste conclusies zijn:

Van de drie opnames met Grote pimpernel behoort die van Kerkeweert aan de Maas (Van Looy 1996) tot de Klasse der ruderale gemeenschappen (Artemisietea vulgaris) en behoren die van de Kasdijk te Turnhout (Zwaenepoel 1993, 1998) en de vloeiweiden te Lommel (Zwaenepoel 2001) tot het Glanshaververbond (Arrhenatherion elatioris). Bij de vloeiweiden van Lommel constateerden we echter dat Grote pimpernel de grootste bedekking bereikt in de bevloeiingsgreppeltjes. Daarin ontbreken inderdaad de drogere soorten. Bovendien vermeldt de conservator het voorkomen van Weidekervel tot zo’n 20 jaar geleden. Weidekervel is de gevoeligste soort van beide kensoorten van de Associatie van Grote pimpernel en Weidekervel, die onder verzuring eerst verdwijnt. Het tijdelijk stopzetten van de bevloeiing (met kalkrijk water) en het inmiddels minder intensief hernomen bevloeiingsbeheer kunnen dus mogelijks aan de basis liggen van het verdwijnen van Weidekervel. Alles wijst er dus op dat hier vroeger een beter ontwikkelde Associatie van Grote pimpernel en Weidekervel voorkwam. Met die voorgeschiedenis in het achterhoofd, zijn de greppeltjes nog als dusdanig te herkennen. De rest van de vloeiweiden behoort in hoofdzaak tot het Glanshaververbond. De groeiplaatsen van Grote pimpernel in de vallei van de Zenne en de Dijle (Elewijt, Vilvoorde, Eppegem in de provincie Brabant), zijn voor een deel onder natuurbeheer en worden hersteld. De meeste van deze graslanden zijn nu Glanshaverhooiladen. De groeiplaatsen in de vallei van de Mark (Hoogstraten, Meer, provincie Antwerpen) zijn er nog, maar er is geen opnamemateriaal van in de Vlaamse Vegetatiedatabank (Vlavedat). Er zijn wél Tansley-opnames op perceelsniveau (Leestmans 1999-2001), maar daaruit is er geen echt uitsluitsel te geven of Grote pimpernel hier in het Alopecurion, het Calthion of het Caricion nigrae voorkomt. Vermoedelijk gaat het vooral om overgangssituaties tussen Calthion en Alopecurion. Een klassieke Associatie van Grote pimpernel en Weidekervel is het in elk geval niet. De slechts matig basenrijke kwel laat vermoedelijk geen Weidekervel toe. Wat betreft de enige drie opnames met Weidekervel in Vlavedat (2 van de Kolberg te Hasselt (Anoniem 1997), 1 van de Damvallei te Heusden Destelbergen (Thuet 1943), deze behoren eerder tot de Rietklasse (Kolberg) of houden het midden tussen een Dotterverbond en een blauwgrasland (Damvallei). Globaal kunnen we dus voorlopig enkel concluderen dat de Associatie van Grote pimpernel en Weidekervel vroeger vermoedelijk beter ontwikkeld voorkwam en er momenteel nog slechts relicten van overschieten in de vloeiweiden van Lommel. Als we de kensoorten aanvaarden dan is dat op basis van internationale literatuur en niet echt gestaafd door een optimum in de Vlaamse tabellen.

Wat betreft Kievitsbloem zijn de gegevens nog beperkter. Er is geen enkele Vlaamse vegetatie-opname. We maakten wél vier opnames in vallei van de Leie, net over de Belgische grens, op Frans grondgebied dus, in situaties die vermoedelijk zeer representatief zijn voor de verdwenen standplaatsen van Kievitsbloem in de West-Vlaamse Leievallei. De Leievallei was het bolwerk van de verspreiding van Kievitsbloem in Vlaanderen. Daarnaast waren er ook enkele Kempische groeiplaatsen. Het leuke aan de Franse standplaats is dat ook Weidekerveltorkruid daar abundant voorkomt. Beide soorten komen amper samen voor in de opnames, want Kievitsbloem staat hier opvallend iets droger dan Weidekerveltorkruid. De begeleidende vegetatie is vrij soortenarm: Grote vossestaart, Knoopkruid, Kruipende boterbloem, Gewone paardebloem, Scherpe boterbloem en Ruw beemdgras komen in alle vier de opnames voor; Veldzuring, Zachte dravik, Rood zwenkgras, Engels x Italiaans raaigras, en Italiaans raaigras in drie van de vier; Gestreepte witbol, Pinksterbloem, Tweerijige zegge, Beemdlangbloem, Rietgras, Kropaar, Echte koekoeksbloem en Smalle weegbree nog slechts in twee van de vier; Weidekerveltorkruid, Gewone hoornbloem, Trosdravik, Gewoon dikkopmos, Rode klaver, Kweek, Fioringras, Madeliefje, Moerasspirea, Glanshaver en Geknikte vossestaart werden slechts één keer genoteerd. Grote vossestaart, Italiaans raaigras of Kruipende boterbloem zijn de dominanten. In het geval van Italiaans raaigras gaat het om een manifest heringezaaid hooilandgedeelte. Mogelijks is Kievitsbloem hierin geplant of gezaaid, want de Universiteit van Rijsel experimenteert hier met heruitzaai van de oorspronkelijke populatie in het aanpalende grasland.

Wat betreft het voorkomen van Weidekerveltorkruid in vegetatie-opnames: deze soort is uitgebreidst gedocumenteerd. Zwaenepoel et al. (1998) beschrijven 12 opnames van de IJzervallei. We vermeldden reeds de opname van de Franse Leievallei. Anno 2001 vonden we ook nog Weidekerveltorkruid op een nieuwe plaats, namelijk aan de rand van een poeltje in het golfterrein van Sijsele Damme. Elf van de twaalf IJzervallei-opnames en de Leievallei-locatie kunnen Alopecurion-opnames genoemd worden en horen meer bepaald tot de Associatie van Weidekerveltorkruid. De opname van Sijsele-Damme refereert eerder naar het Zilverschoonverbond, met ook wat elementen van de Rietklasse. De Vlaamse opnames wijken af van de door Bournérias et al. (1978) beschreven opnames in die zin dat er geen Waterkruiskruid in voor komt. Deze laatste soort wordt door Bournérias et al. als tweede kensoort vernoemd, maar zoals we in het Calthion reeds toelichtten gaat dit voor Vlaanderen niet op. In de Vlaamse tabel zijn Grote vossestaart, Pinksterbloem, Paardebloem, Scherpe boterbloem, Kruipende boterbloem, Krulzuring, Ruw beemdgras en Italiaans raaigras constante soorten. Er wordt een natte variant onderscheiden met Rietgras en een drogere met Veldlathyrus, Gewone glanshaver, Timotee, Kweek, Penningkruid, Witte klaver, Gewoon dikkopmos en Veenwortel.

Samenvattend onderscheiden we dus voor Vlaanderen drie associaties, waarvan twee van de drie zo goed als verdwenen of reeds effectief verdwenen:

De Kievitsbloem-associatie (Fritillario-Alopecuretum pratensis Westhoff et Den Held ex Corporaal, Horsthuis et Schaminée 1993)
De Associatie van Grote pimpernel en Weidekervel (Sanguisorbo-Silaetum Klapp ex Hundt 1964)
De Associatie van Weidekerveltorkruid (Senecioni-Oenanthetum mediae (Bournérias 1960) Bournérias et J.M. Géhu 1976)

Subassociaties

Bournérias et al. (1978) vermelden twee subasociaties binnen het Senecioni-Oenanthetum mediae. De Vlaamse IJzer- en Franse Leievallei-opnames sluiten best aan bij de typicum-subassociatie, de soortenarmste van de twee. De soortenarmoede is in Vlaanderen ongetwijfeld een degradatiestadium.

Romp- en derivaatgemeenschappen

RG Grote vossestaart-[Alopecurion] en RG Grote vossestaart-[Arrhenatherion]. Grote vossestaart werd tot zo’n 15 jaar geleden frequent ingezaaid in valleien en op zware natte gronden. Afhankelijk van de begeleidende soorten kan men kiezen voor de eerste of de tweede rompgemeenschap ofwel benoemt men beide varianten als één rompgemeenschap binnen de overkoepelende orde: RG Grote vossestaart-[Arrhenatheretalia].
Bodem:

De vloeiweiden van Lommel zijn op zandbodems gelegen, die weliswaar sterk van karakter veranderd zijn door de bevloeiing met kalkrijk water. In de IJzervallei gaat het om zeepolderklei-afzettingen, maar de percelen met Weidekerveltorkruid zijn zeer venig. In de Leievallei gaat het om rivierklei. In de Maasvallei zijn de oorspronkelijk zandige en grindige afzettingen in het winterbed sinds het aanleggen van een doorlopend systeem van zomerkaden en winterdijken volledig bedekt door klei, leem en zandleem.

Milieukarakteristieken:

Overstroming en grondwaterstand Overstromingsduur en waterkwaliteit zijn dé meest essentiële milieufactoren voor dit verbond. Beide factoren kunnen nogal variëren volgens de locatie. De IJzervallei overstroomt doorgaans rechtstreeks met het IJzerwater. Wanneer dit echter niet gebeurt kan het grondwater zo hoog staan dat het maaiveld eveneens overschreden wordt. Bovendien kunnen regens laat in het voorjaar nog voor stagnerend water zorgen. De Weidekerveltorkruid-graslanden overstromen meerdere weken tot maanden. De Leie overstroomt al enkele decennia niet meer op de laatste locatie met Kievitsbloem. Dat is maar goed ook, gezien de waterkwaliteit van de Leie, al hoeft gezegd dat die de laatste jaren op Frans grondgebied spectaculair verbeterd is, zodat er nu opnieuw Fonteinkruiden in het water voorkomen. Dat kan op Vlaams grondgebied zeker niet gezegd worden, want vanaf Kortrijk is de kwaliteit opnieuw abominabel slecht. De overstroming van de Kievitsbloemgraslanden gebeurt dus uitsluitend nog door grondwater dat boven het maaiveld komt. Hier is erg opvallend dat het Weidekerveltorkruid op de nattere plaatsen voorkomt, die weken tot maanden onder water staan, maar dat Kievitsbloem op de grens van wel en niet overstroomd staat. Dit is wat in tegenspraak met beschrijvingen van de Loire en andere gebieden in Europa waar Kievitsbloem als een soort met een brede tolerantie ten opzichte van overstroming beschouwd wordt (Verlinden & De Blust 1988). Van Dobben (1992) vermeldt de hoogste dichtheden van Kievitsbloem bij inundatie-frequenties van 2 tot 4 keer per jaar. Mogelijks is dat meer aan de rand van het areaal niet het geval of misschien speelt ook de waterkwaliteit een belangrijke rol. Ook in een eigen tuinexperiment bleken Kievitsbloemen uit de handel niet tegen inundatie bestand. De overstroming van de Grote pimpernelgraslanden van de vloeiweiden is weer anders. Het grondwater blijft in de winter 10-20 cm onder het maaiveld in het gros van het terrein dat tot het Glanshaververbond behoort. De bevloeiingsgreppels komen in de winter dus plas dras te staan. Uiteraard is de bevloeiing een vorm van kortstondige, kunstmatige overstroming. In de Kempense vloeiweiden van Lommel komen Zeg- en Zdg-bodems voor. In Zeg is de variatie in waterpeil 20-40 cm beneden het maaiveld in de winter en 80-120 cm in de zomer. In Zdg is dat 40-60 cm in de winter en 120-150 cm in de zomer. Het Alopecurion staat vooral in de bevloeiingsgreppels in de laagstgelegen delen, dus Zeg-bodems. Dat betekent dat deze vegetatie zo’n 10-30 cm lager gelegen is dan het normale maaiveld en dat de grondwaterstand navenant dichter bij het maaiveld komt. In de winter betekent dit licht overstroomd, in de zomer een lichte uitdroging van de bovenste halve meter. In Weidekerveltorkruidpercelen naast de Blankaart in de IJzerbroeken zakt het grondwater op het droogste moment van het jaar tot ongeveer 70 cm beneden het maaiveld (mondelinge mededeling Guido Vandenbroucke).

Ontstaan:

Lindemans (1952) koppelt het ontstaan van hooiland en hooiweiden aan de opkomst van de woorden meers, beemd, bent, bant, baant en bannet in de Frankische tijd. De voornaamste verbetering die werd aangebracht was het droogleggen van de bodem door het delven van greppels. Deze kunstmatig ontwaterde gronden werden broeken genoemd. Het traditionele hooiland was in de middeleeuwen in de meeste gevallen hooiweide volgens Lindemans (1952). Het was de pachter van hooiland verboden jaarlijks meer dan één vrucht te oogsten op dit land. Het nagras of toemaat mocht niet gehooid worden, maar moest als weide gebruikt worden. De opvatting dat een hooiland maar één vrucht kon en mocht geven, had ook voor gevolg dat de dorpsgemeenschap het hooiland als allemansgoed beschouwde, zodra het hooi geoogst was. In vele gewesten was de toemaat van het hooiland gemene weide en in de vroege middeleeuwen was zij het wellicht overal. Alleen het hooiland van zelfstandige hoven was geen gemene weide na het hooien, maar voor het beheer maakte dat weinig verschil uit, want ook daar was nabeweiding veeleer de regel dan een tweede hooisnede. De oudste hooiweiden waren aan beken gelegen. Het aanleggen van rivierhooiland vergde grotere investeringen en vereiste dijkenaanleg. Onze rivierdijken zijn quasi zonder uitzondering van na de tiende eeuw. Ook deze waren gedurende de ganse middeleeuwen vooral hooiweide. In de IJzerbroeken was dat nog het geval tot omstreeks 40 jaar geleden. Minstens vanaf de vroege negentiende eeuw werden reeds twee hooisnedes toegepast op sommige graslanden, met name deze die rivierwater konden overspoeld worden en zo, vóór de intrede van kunstmest, reeds konden bemest worden. Deze hooisnedes, in juni en half september, konden dan in oktober nog gevolgd worden door nabegrazing.Of ook in de IJzerbroeken vanaf de negentiende eeuw twee keer gemaaid werd en dan pas nabegraasd is niet zo duidelijk. Voor het ontstaan van de vloeiweiden van Lommel verwijzen we naar het hoofdstuk over het Glanshaververbond. Hieruit blijkt dat dit systeem niet ouder is dan 150 jaar en in zijn meest typische vorm zelfs geen 75 jaar gehandhaafd werd (van omstreeks 1850 tot 1925). De vloeiweiden te Lommel worden momenteel twee keer per jaar gehooid (15 juni en 15 augustus) en nabeweid met schapen. Vroeger werd er met koeien nabeweid. Over het traditionele beheer van de Leie-kievitsbloemhooilanden zijn helemaal geen concrete aanwijzingen bewaard.

Successie:

In de vloeiweiden van Lommel zijn heischrale, zure graslanden door bevloeiing met kalkrijk water omgevormd tot Glanshaverhooilanden en door het Verbond van Grote vossestaart bezette bevloeiingsgreppels. Het minder intensieve bevloeiingssysteem heeft vermoedelijk opnieuw een zekere verzuring veroorzaakt, die zich uit in floristische verarming, waarvan het verlies van Weidekervel een van de markantste is, voor wat betreft het Alopecurion. Helaas zijn grote gedeelten van dit zeer unieke hooilandtype inmiddels veel drastischer veranderd door omzetting in intensief landbouwgrasland of populierenaanplant. De meeste Weidekerveltorkruidhooilanden aan de IJzer zijn in de laatste decennia geëvolueerd van vrij schrale graslanden met een dominantie van Reukgras of Gestreepte witbol naar productievere graslanden waarin hetzij ingezaaide grassoorten zoals Engels en Italiaans raaigras, hetzij forse soorten zoals Liesgras of Rietgras gingen domineren. Ook Grote vossestaart nam sterk toe in bedekking. In de bloemrijkere en schralere stukken heeft deze karakteristieke graslandsoort van overstroomde graslanden toch niet de hoogste bedekking! De geschetste succesiie ging gepaard met een algemene floristische verarming. Soorten zoals Trosdravik, Vijfvingerkruid, Vertakte leeuwentand, Beemdlangbloem, Moerasspirea, Echte koekoeksbloem, Wilde bertram, Smeerwortel, Riet, Watermunt, Zeegroene muur, Zilverschoon, Timotee, … die in Franse vergelijkbare vegetaties nog voorkomen in dit vegetatietype, zijn in de Vlaamse Ijzervallei naar de perceelsranden verwezen of zelfs verdwenen (Trosdravik; wél nog aanwezig in de IJzervallei net over de Franse grens). Volledig verlaten hooilanden evolueren op vrij korte tijd tot Grauwe wilg-struwelen of wilgenstruwelen met voormalige mandenmakerswilgen die zich spontaan vermeerderen. De graslanden langs de Leie, ooit hét Vlaamse verspreidingsgebied van Kievitsbloem, zijn integraal omgezet in intensief cultuurgrasland of nog veel drastischer, bebouwd met industrie en woningen. De Leie is sterk gekanaliseerd en heeft geen natuurlijke oevers meer.

Bedreigingen:

Het bevloeiingswater van de vloeiweide te Lommel Kolonie is sterker vervuild dan vroeger. Enerzijds is er een toename van nitraat en fosfaat door de landbouw. Anderzijds is er zware metalenvergiftiging door de non-ferrobedrijven in de buurt. Het water van de IJzer is matig vervuild, het water van de Leie verontreinigd. Negen van de tien voormalige Kempische wateringen worden niet meer onderhouden door de combinatie hooien en bevloeien. Verruiging, populierenaanplant, begrazing, hooien zonder bevloeiing hebben de plaats ingenomen van het voormalige beheer. Te geringe bevloeiing leidt ook tot verzuring. Na elke dreiging van rivieroverstroming duiken vanuit verschillende instanties weer eisen op naar nieuwe en nog hogere dijken. Een belangrijk deel van de fluviatiel getinte Maasdijkflora staat of valt met deze beslissingen. Het is sterk de vraag of het Alopecurion nog in de Maasvallei voorkomt in goed ontwikkelde vorm. Ook de vervollediging van de bedijking van de IJzer is een nog heet hangijzer, dat na elke zware regenperiode weer op de politieke agenda verschijnt. Ook vanuit geologische hoek wordt trouwens op de bedijking gehamerd, vanwege het nog steeds zakkende peil van de polder en het nog steeds stijgende peil van de Noordzee (Baeteman, voordracht februari 2002). De Leie is integraal bedijkt en de ambities van AWZ om sommige delen te ontdijken zijn mooi op papier, maar een reële aanpak lijkt nog zeer ver af. Veruit de meeste nog bestaande Alopecurion-vegetaties zijn in landbouwgebruik en worden sterk bemest. Zelfs in de IJzerbroeken, met nog mooie relicten en grootschalige natuurontwikkelingsplannen en bijhorende pogingen tot bescherming is het gebruik van 2-300 kg stikstof per hectare op veel plaatsen gebruikelijk. Kievitsbloem wordt als beroemde tuinplant sterk bedreigd op zijn natuurlijke groeiplaatsen door uitsteking. Omgekeerd wordt de plant wel eens misbruikt om de waarde van terreinen hoger te doen lijken dan ze zijn. Een recente Limburgse vindplaats in een beekvalleitje werd op basis van het klassieke verspreidingspatroon verworpen. Of het hier om moedwillige floravervalsing gaat dan wel om een adventieve groeiplaats was evenwel niet uit te maken.

Inwendig beheer:

Lindemans (1952) situeert de traditionele eerste hooidatum tussen 11 juni (Sint-Barnabas) en 24 juni (Sint-Jansmis), tenminste als het weer meeviel. ‘Sint-Baranabas maait het gras’. ‘Sint-Jan draait de trom’. De riviermeersen werden gewoonlijk een paar weken later gehooid. De eigenaar wenste (ten koste van de kwaliteit) de zwaarste vrucht te oogsten en liet daarom het gras rijpen. In de Schelde- en Dendermeersen begon men nooit voor Sint-Pietersdag (29 juni) te maaien en meestal werd het zelfs half juli. Juli was trouwens de ‘hooimaand’. De vloeiweiden te Lommel worden twee keer per jaar gehooid (15 juni en 15 augustus) en nabeweid met schapen. Vroeger werd er met koeien nabeweid. De weidekerveltorkruid-percelen onder natuurbeheer worden momenteel slechts één keer per jaar gehooid, namelijk op 30 juni. De traditionele eerste hooibeurt in de jaren ’60 vond plaats eind juni-begin juli (Vanhecke 1979). Eén maaibeurt lijkt hier wat weinig om deze hooilanden opnieuw bloemrijk te maken. De grasconcurrentie is immers te hoog voor veel kruiden en de jarenlange rechtstreekse bemesting onder landbouwbeheer of de invloed van verontreinigd water hebben de vegetatie toch aanzienlijk gewijzigd. Daarom suggereren wij een herstelperiode waarbij twee keer per jaar gemaaid wordt. Hierbij kunnen twee pistes gevolgd worden: een zeer vroege maaibeurt voor de bloeischeut uit het rozet tevoorschijn komt en een late tweede na de vruchtzetting of een late eerste maaibeurt, na de eerste vruchtzetting, en een tweede, waarbij geen rekening meer gehouden wordt met een tweede zaadzetting. De eerste suggestie is waarschijnlijk normalerwijze niet haalbaar wegens te nat. De tweede is meest relevant. Momenteel is het niet onwaarschijnlijk dat bij de eerste maaibeurt een deel van de planten nog geen zaad gevormd hebben en pas na de tweede maaibeurt zaad gevormd wordt. Daarom wordt gepleit de eerste maaibeurt nog één à twee weken op te schuiven (cf. de melding van Lindemans dat het aan de rivieren meestal half juli werd). Het beste is eigenlijk van jaar tot jaar inschatten hoe ver de zaadzetting gevorderd is, want dit lijkt nogal variabel. De tweede maaibeurt is dan minder secuur en kan op de weersomstandigheden afgestemd worden. Gezien de vochtigheid van het terrein valt ze best ergens eind augustus. Latere maaibeurten kunnen in het gedrang komen bij vroege najaarsregens. Gezien dit maaischema experimenteel is, dient het zeer strikt opgevolgd en geëvalueerd te worden. Het hooibeheer van de Franse Leie-Kievitsbloemhooilanden is momenteel eveneens experimenteel, op advies van de Universiteit van Rijsel (onderzoeksgroep J.-M. Géhu). Gezien de vroegere bloei van Kievitsbloem ten opzichte van Weidekerveltorkruid kan men zich waarschijnlijk op gunstige maaidata voor deze laatste concentreren. In de vloeiweiden van Lommel wordt het grasland bevloeid met kalkrijk water. Het water wordt via een ‘bovensloot’ en ondiepe greppeltjes (‘bovenzoeven’) in het hooiland ingebracht en via lagergelegen ‘onderzoeven’ weer naar een ‘ondersloot’ afgevoerd. In de greppeltjes zelf komt een vegetatie voor die behoort tot de Associatie van Grote Pimpernel en Weidekervel (Sanguisorbo-Silaeetum). Het merendeel van het hooiland bestaat uit Glanshaververbond. Het bevloeien gebeurde vroeger frequenter dan nu, namelijk drie maal per jaar in plaats van de huidige twee keer. Het feit dat Weidekervel in de jaren ’70 verdween hangt mogelijks met de verzuring ten gevolge van minder frequent bevloeien samen. De Associatie van Grote pimpernel en Weidekervel lijkt zwaarder bedreigd dan het Glanshaververbond. Gezien deze bevindingen kan een iets dieper heruitgraven van de bevloeiingsslootjes en een frequentere bevloeiing aanbevolen worden als aanzet tot herstel van het Alopecurion. In welke mate hierbij ook aan herintroductie van Weidekervel moet gedacht worden is misschien nog te vroeg om te beoordelen. Het Maaswater en Albertkanaalwater zijn vrij rijk aan diasporen. Een experimentele periode zonder herintroductie lijkt eerst aangewezen. Een herkolonisatie van onze Grote pimpernel-graslanden door Pimpernelblauwtje wordt door Maes & Van Dyck (1996) onmogelijk geacht zonder herintroductie. Herintroductie lijkt ook voor Kievitsbloem de enige mogelijkheid dit vegetatietype ooit nog te herstellen. Het is vrij duidelijk dat dit best zou gebeuren in de Leievallei of in de beekvalleitjes van de zijbeken van de Leie en met materiaal uit de Franse Leievallei, maar een eerste zoektocht naar realistische plaatsen (Zwaenepoel et al. 2000) leverde een uiterst beperkt aantal realistische herintroductieplaatsen op. Het grootschalig Leie-herstelplan dat AWZ aankondigt is ambitieus, maar wellicht niet zeer realistisch. Traditioneel (voor 1800) werd rivierhooiland niet bemest met stalmest; het werd immers, al dan niet gecontroleerd, bevloeid door rivierwater (vloeimeersen). Dit systeem wordt voor de Schelde uitvoerig geschetst door Vanallemeersch et al. (1999). Om watersnip als broedvogel te herwinnen is het aangewezen het waterpeil te verhogen en meer overstroming toe te laten. Veiligheidshalve is het waarschijnlijk beter dit beheer te scheiden van de graslanden waar botanisch beheer gevoerd wordt, voor zover mogelijk.

Grondwaterafhankelijk:
Niet van toepassing
Biodiversiteit:

De Alopecurion-vegetaties die ons resteren zijn zonder uitzondering verarmd. In de IJzervallei toont een vergelijking tussen de vegetatiebeschrijving van de eerste auteurs (Vanhecke 1971, Gryseels 1981) en deze van de laatste (Zwaenepoel et al. 1998) zeer duidelijk de verarming van de laatste decennia aan. Met een grote graad van waarschijnlijkheid zijn ook die oudste gegevens reeds een afspiegeling van sterk verarmde toestanden, wat op zijn beurt blijkt uit een vergelijking met Noord-Franse beschrijvingen (Bournérias et al. 1978). Van de vloeiweiden van Lommel meldden we reeds het verlies van Weidekervel. Van de Grote pimpernel-vegetaties is een opsomming van het verlorengaan van de laatste terreintjes door bebouwing en wegenaanleg veelzeggend voor het verlies aan biodiversiteit.

Spontaniteit:

Het Alopecurion is iets minder sterk menselijk beïnvloed dan het Glanshaververbond, . Het ontstaan van broeken en riviermeersen vergde weliswaar grootschalige indijking en het graven van greppels en sloten, maar de factor overstroming of inundatie is een meer natuurlijke factor die niet bij het Glanshaververbond aanwezig is. Anderzijds is ook die overstroming in veel gevallen sterk gecontroleerd en omgevormd tot een vorm van bemestingssysteem wanneer nodig geacht. Dit soort bemesting is uiteraard minder antropogeen dan het gebruik van stal- en kunstmest. In het geval van de vloeiweiden was er een zeer intensieve voorbereiding (effenen terrein, aanleg bevloeiingssysteem, inzaaien met grasmengsel) nodig om het systeem werkzaam te maken en ook het onderhoud vergde aardig wat werk.

Historiciteit:

We verwijzen naar de paragraaf over het ontstaan waar reeds heel wat gegevens uit Lindemans (1952) geciteerd werden. De historiek van het Alopecurion gaat grotendeels terug op het indijken van onze rivieren. Het cultuurhistorisch interessante systeem van de vloeiweiden wordt enkel nog in Lommel Kolonie toegepast. Deze continuïteit van quasi 150 jaar is een unicum in Europa. We verwijzen ook naar Burny (1999) die een continuïteit ziet tussen de eeuwenoude kleinschalige Vlaamse bevloeiingssystemen met beekjes en greppeltjes, en de meer industriële bevloeiingssystemen waarbij gebruik gemaakt werd van kanaalwater.

Zeldzaamheid:

Het systeem van de vloeiweiden van Lommel is vrij uniek aan het worden, zelfs al wordt niet meer exact met de 19de eeuwse methode gewerkt. Van de oorspronkelijke 266 hectaren vloeiweiden van Lommel wordt nog 9 hectare bevloeid en gehooid. Het grootste deel daarvan is Glanshaververbond en slechts de bevloeiingsgreppels behoren gedeeltelijk tot het Alopecurion. Per hectare zijn er 3 kilometer boven- en ondersloten en –greppels aanwezig. De zeldzaamheid van het Alopecurion is overigens eerder een kwestie van de zeldaamheid van specifieke soorten dan van het type. Het type in basale vorm is vrij algemeen voorkomend in beek- en rivierdalen. De associatiekensoorten zijn echter uiterst zeldzaam geworden, zoniet reeds verdwenen.

Vervangbaarheid:

De vervangbaarheid van een systeem als de Kempense vloeiweiden is uitgesloten, vanwege het vervallen van de noodzaak vanaf de beschikbaarheid van kunstmest. Kievitsbloemhooilanden zijn niet van nature terug te verwachten, gezien de beperkte dispersiecapaciteiten van deze soort. Er is evenmin ervaring met herintroductie en er is nog slechts één genetisch verantwoorde populatie over om een herintroductie te rechtvaardigen, die voldoet aan de strengste eisen. Weidekerveltorkruid biedt iets meer perspectieven gezien de relictpopulaties (Vlaamse IJzer, Franse Leie) en de geslaagde herintroductie-experimenten in de Blankaart. Ook de zaadvorming van deze soort is vrij overvloedig. Ook de relictpopulaties van Grote pimpernel bieden nog wel enig perspectief. Voor Weidekervel is dat al weer problematischer, gezien de nog strengere ecologische voorwaarden.