Natuurtype: Kalkgraslanden

Van de hierboven opgesomde klasse-kensoorten komen of kwamen in Vlaanderen Kleine steentijm (bedreigd), Voorjaarsganzerik (potentieel bedreigd), Kleine pimpernel, Geel zonneroosje, Knolboterbloem, Plat beemdgras, Gevinde kortsteel (potentieel bedreigd), Duifkruid (potentieel bedreigd), Zandmuur, Wondklaver (Sterk bedreigd), Breed fakkelgras (uitgestorven), Steenhoornbloem (potentieel bedreigd), Cipreswolfsmelk (bedreigd), Kuifvleugeltjesbloem (uitgestorven), Bergdravik (potentieel bedreigd), Gulden sleutelbloem, Kleine bevernel, Grote centaurie (sterk bedreigd), Echte gamander (Teucrium chamaedrys) en Aarddistel (sterk bedreigd) voor.

Van het Xerobromion komen slechts Blauwgras (sterk bedreigd), Ruige scheefkelk (bedreigd), Kalkbedstro (sterk bedreigd) en Bokkenorchis (sterk bedreigd) voor.

Van het Mesobromion komen of kwamen buiten de reeds genoemde klassekensoorten Duitse gentiaan (uitgestorven), Hommelorchis (uitgestorven), Vliegenorchis (zeer sterk bedreigd), Spinnenorchis (uitgestorven), Wantsenorchis (uitgestorven), Bijenorchis (potentieel bedreigd), Aangebrande orchis (uitgestorven), Hondskruid (sterk bedreigd), Veldsalie (sterk bedreigd), Kalkwalstro (zeer sterk bedreigd) en Grote muggenorchis (zeer sterk bedreigd) voor.

Kleine steentijm. Lambinon et al. (1998) geven alleen het Brabants district op als mogelijks relevant voor Vlaanderen. De verspreiding in andere Vlaamse districten zou berusten op invoering. Van Rompaey & Delvosalle (1979) geven enkele vindplaatsen in de Kempen en eentje op de Belgisch-Nederlandse grens in West-Vlaanderen op.

Voorjaarsganzerik komt in Vlaanderen in duingraslanden aan de Westkust voor en tot voor kort ook nog aan de Maas, waar ze volgens Van Looy & De Blust (1999) uitgestorven is. In de eerste staat ze in droog tot mesofiel grasland op kalkrijk zand. Aan de Maas kwam deze soort zowel op kalkrijk als kalkarm substraat voor. Binnen de duinen komt Voorjaarsganzerik minstens in het Anthyllido-Thesietum cerastietosum Heinemann 1949 voor (Lebrun et al. 1949, Waumans 2001). In Vlaanderen kan ze als een kensoort voor deze associatie beschouwd worden, samen met Liggend bergvlas (Thesium humifusum), Kalkbedstro (Asperula cynanchica) en Geel zonneroosje (Helianthemum nummularium). Weeda et al. (1996) beschouwen Voorjaarsganzerik in Nederland als een kensoort van de stroomdalgraslanden (het Sedo-Cerastion), voor zover ze Zuid-Limburg buiten beschouwing laten (wat een nogal splitterige opdeling is).

Kleine pimpernel heeft in Vlaanderen een zwaartepunt langs de Maas en komt verder verspreid voor, in Voeren, met concentraties langs het Albertkanaal dat ingegraven is tot in een kalkrijke ondergrond, en verder sporadische waarnemingen her en der. Het voorkomen aan de kust is uiterst beperkt. Ook langs het kanaal van Kortrijk-Bossuit, ingegraven tot op de kalkrijke Ieperiaanklei komt de soort voor, hoewel floravervalsing hier niet uitgesloten mag worden. De vegetaties langs het Albertkanaal zijn vaak heterogeen, omdat ze uit een vreemde mix bestaan van soorten uit het zure omliggende landschap en kalkminnende soorten die via Maaswater hier belanden. In Voeren komt de soort vooral in het Galio-Trifolietum voor.

Geel zonneroosje heeft in Vlaanderen een zwaartepunt in de duinen, met daarbinnen nog eens het accent op de westkust. Geel zonneroosje wordt als kensoort beschouwd voor het Anthyllido-Thesietum Heinemann 1949.

Knolboterbloem is de algemeenste soort van de rij en komt in Vlaanderen in een brede range van droge graslanden voor. In de Klasse der droge graslanden op zandgrond is het een wijdverbreide soort. In Vlaanderen moeten we Knolboterbloem wellicht als een kensoort van deze klasse beschouwen. Ook in de drogere varianten van Kamgrasland komt Knolboterbloem voor, samen met Scherpe, Kruipende en Behaarde boterbloem. Verder komt de soort ook nog voor in droog heischraal grasland.

Plat beemdgras is in Vlaanderen vooral een muurbewoner. Op oude muren, op de steunberen van oude schuren en kerken, maar ook zelfs in de voegen van voetpaden kan ze geregeld aangetroffen worden. Ook in Nederland hoort deze soort eerder op muurvegetaties dan in graslanden thuis. Toch beschouwen Meertens et al. (1998) haar slechts als een differentiërend taxon en niet als een kensoort voor de muurvegetaties. Meer nog dan andere bloeiende muurplanten is Plat beemdgras als ‘vuil gras’ bedreigd door netheidsgevoel of restauratiewoede.

Gevinde kortsteel komt op nog slechts enkele plaatsen voor in de duinen van de westkust, eerder in verruigingssituaties dan in goed ontwikkeld grasland. In de Voerstreek en op het Vlaams gedeelte van de Sint-Pietersberg is het een zeldzaam ding van zowel enkele wegbermen met Glanshaververbond-affiniteiten, als van heischraal grasland en ook nog van het Galio-Trifolietum. In elk van deze vegetatietypes is Gevinde kortsteel opvallend minder aanwezig dan in de Waalse en Nederlandse tegenhangers.

Duifkruid komt in Vlaanderen amper voor. Alleen in de Voerstreek zijn enkele groeiplaatsen bekend. In Veurs staat de soort bijvoorbeeld in het Galio-Trifolietum.

Zandmuur is samen met Knolboterbloem de algemeenste soort van deze reeks. Ook deze soort is in Vlaanderen eerder een kensoort van de Klasse der droge graslanden op zandgrond.

Wondklaver komt beperkt voor in de duinen of in wegbermen van de kustbaan op de grens van polders en duinen. Op sommige van die plaatsen staat deze soort in het gezelschap van heel wat echte kalkgraslandsoorten. Te Bredene bijvoorbeeld komt de combinatie Wondklaver, Grote centaurie, Cipreswolfsmelk, Bokkenorchis op korte afstand van elkaar voor. Toch overwegen in deze vegetatie echte duinsoorten. Verder vertoont Wondklaver nogal het patroon van Kleine pimpernel. De Maas en het Albertkanaal zijn duidelijk gemarkeerd op kaart. Elders zijn nog wat losse waarnemingen.

Cipreswolfsmelk komt zeer beperkt voor in Vlaanderen en er zit geen duidelijk patroon in de waarnemingen. Lambinon et al. (1998) noemen het voorkomen in de voor Vlaanderen relevante fytogeografische districten ‘vaak adventief’. We verwijzen naar Wondklaver voor een van de opvallendste locaties met verschillende andere kalksoorten.

Bergdravik is een zeer zeldzame plant in Vlaanderen. Er zijn enkele groeiplaatsen in wegbermen in Voeren in Glanshaververbond-achtige begroeiingen met kalksoorten. Ook langs de Maas en op twee plaatsen in de duinen is de soort ooit waargenomen. Verder zijn er nog wat verspreide vondsten.

Gulden sleutelbloem komt in Vlaanderen voor met concentraties in de westkustpolders en -duinen, langs de Maas en in Voeren. Het gaat vooral om Glanshaververbond-vegetaties in de polders en langs de Maas, duingraslanden in de duinen en Galio-Trifolietum-vegetaties in de Voerstreek.

Kleine bevernel komt in Vlaanderen vrij veel voor op kalkhoudende zandleem en leembodems en daarnaast op de klassieke kalkhoudende bodems (duinen, Maas, Voeren). De soort wordt vooral in wegbermen aangetroffen in het Glanshaververbond (cf. types 11 en 24 in Zwaenepoel 1993 en 1998).

Grote centaurie is een bijzonder zeldzame plant in Vlaanderen met enkele vindplaatsen in verruigende Glanshaververbond-graslanden van de Sint-Pietersberg, wegbermen op de duin-polder-overgang (cf. hoger bij Wondklaver) en spoorwegtaluds (spoorweg Torhout-Oostende). Beide laatste vegetaties zijn wat heterogene vegetaties die moeilijk syntaxonomische te plaatsen zijn. De spoorwegtalud houdt het midden tussen het Glanshaververbond en de Bijvoetklasse. In het stroomdalgrasland van de Grensmaas zou de soort zijn uitgestorven (Van Looy & De Blust 1999).

Aarddistel komt quasi uitsluitend in de Voerstreek, op de Tiendeberg en in de duinen van de Westkust voor. Het gaat om drie verschillende vegetatietypes, namelijk het Galio-Trifolietum, het Festuco rubrae-Genistelletum sagittalis en duingrasland. Waumans (2001) suggereert dat deze soort een kensoort zou kunnen zijn van het Anthyllido-Thesietum cerastietosum Heinemann 1949, maar Aarddistel is algemener op het kleine stukje Tiendeberg en in Voeren dan aan de kust.

Blauwgras komt alleen op de Tiendeberg voor op een overhangend rotsje, dat sinds kort ontbost werd. Raman (2001) komt tot de conclusie dat dit rotsje het enige stukje Vlaanderen is waar we van kalkgrasland sensu strictu kunnen spreken en zelfs dat is nog overdreven. De struikjes rondom, de beperkte oppervlakte en de recente ontstaansgeschiedenis laten amper het gebruik van de term ‘grasland’ toe.

Ruige scheefkelk komt (kwam) in Vlaanderen vooral voor op oude muren (Ter Doest Lissewege, Brugge, Oudenaarde, …) en in de westkustduinen, waar het in kapvlaktes of noordhellingen van de duinen voorkomt. In Lambinon et al. (1998) worden drie ondersoorten onderscheiden maar in de flora wordt niet gespecifieerd of het muurtaxon hezelfde is als het graslandtaxon. Leten (mondelinge mededeling) verifieerde op herbariummateriaal dat het inderdaad om verschillende taxa gaat.

Kalkbedstro komt in Vlaanderen vooral in de droge tot matig vochtige kalkrijke duinen van de westkust voor en wordt als een kensoort beschouwd van het Anthyllido-Thesietum Heinemann 1949 (Lebrun et al. 1949, Waumans 2001).

Bokkenorchis komt in een stevige populatie voor op de duin-polder-overgang te Bredene-de Haan in enigszins ruig duingrasland, in de beschutting van struweelaanplant. In dezelfde omgeving komen verschillende andere kalksoorten voor, zoals Wondklaver, Grote centaurie en Cipreswolfsmelk, maar toch overheersen duinsoorten. Ook nabij het kanaal Kortrijk-Bossuit komt een beperkte populatie Bokkenorchis voor, maar hier gaat het vermoedelijk om floravervalsing, ook al is het vrij recente biotoop (recent uitgegraven kanaalbedding in kalkrijke Ieperiaanklei) potentieel een natuurlijke groeiplaats.

Vliegenorchis is bekend van de Sint-Pietersberg, maar het is onzeker of er momenteel nog exemplaren resteren op Vlaams grondgebied.

Bijenorchis is de algemeenste soort van zijn geslacht in Vlaanderen. Het is een vrij vlotte kolonisator die daardoor vaak nieuw verschijnt op vrij onverwachte plaatsen zoals braakterreinen, wegbermen, kanaalbermen etc, als het substraat maar kalkrijk is. De kalk kan afkomstig zijn van duinzand, schelpjes in polderklei, kalkrijke Ieperiaanklei, moeraskalk, antropogene kalk, ... De overige begroeiing is niet altijd spectaculair. Vaak is de grasmat zelfs enigszins vervilt. De begroeiingen zijn meestal niet erg goed te plaatsen in het klassieke syntaxonomische systeem.

Hondskruid leek een tijdje als uitgestorven te moeten worden beschouwd in Vlaanderen, maar de laatste jaren zijn er vrij regelmatig meldingen van Hondskruid, waarvan een aantal op nooit eerder bezette terreinen. Het gedrag van Hondskruid is daarmee eerder in overeenstemming met het gedrag in meer zuid-Europese gebieden, waar we deze soort wel vaker in rommelbiotopen aantreffen. Tot kort voor zijn vermeende uitsterven in Vlaanderen gedroeg deze soort zich in België eerder als een zeldzame, en zeer delicate plant van oude ongestoorde kalkmilieus. Minstens een van de nieuwe locaties van Hondskruid is een manifeste floravervalsing. De vegetatietypes waarin Hondskruid recent aangetroffen werd zijn vaak vrij sterk antropogeen beïnvloed (graafwerken, spoorwegnabijheid, arduinsteenslag, …) en beantwoorden niet aan het klassieke beeld van kalkgrasland.

Veldsalie is in Vlaanderen een Maasbegeleider en dan nog uitsluitend van de zomerdijken van de Maas. In Nederland wordt ze als een soort van stroomdalgrasland (Sedo-Cerastion, meer bepaald het Medicagini-Avenetum pubescentis) beschouwd (Weeda et al. 1996). In Vlaanderen komt de soort in het Glanshaververbond (Arrhenatherion) voor (Zwaenepoel 1993, 1998).

Kalkwalstro ontbreekt quasi geheel in Vlaanderen. Alleen in de Voerstreek komt de soort voor. Bij gebrek aan vegetatie-opnames is de plantensociologische positie onduidelijk.

Grote muggenorchis is een uiterst zeldzaam taxon in Vlaanderen. Bij gebrek aan vegetatie- opnames is de plantensociologische positie onduidelijk.

Bovenstaande vegetatiekundige becommentariëring is ongetwijfeld voor verdere detaillering vatbaar. Van, de meeste kalkgraslandsoorten zijn relatief weinig opnames voorhanden. De aantallen voor de in Vlaanderen voorkomende soorten zijn: Zandmuur 571, Knolboterbloem 289, Geel zonneroosje 187, Kalkbedstro 105, Gulden sleutelbloem 100, Kleine bevernel 100, Voorjaarsganzerik 75, Wondklaver 38, Aarddistel 34, Kleine pimpernel 29, Gevinde kortsteel 10, Veldsalie 8, Ruige scheefkelk 6, Bergdravik 5, Bijenorchis 5, Plat beemdgras 4, Steenhoornbloem 3, Bokkenorchis 3, Hondskruid 3, Grote centaurie 2, Grote muggenorchis 2, Duifkruid 1, Duifkruid 1, Kuifvleugeltjesbloem 1, Blauwgras 0, Breed fakkelgras 0, Kleine steentijm 0, Echte gamander 0, Duitse gentiaan 0, Hommelorchis 0, Vliegenorchis 0, Spinnenorchis 0, Wantsenorchis 0, Aangebrande orchis 0, Kalkwalstro 0.

Vegetatie

Na deze individuele soortenbehandeling lijkt het nuttig kort samen te vatten welke vegetatietypes courant kalkgrasland genoemd worden in Vlaanderen en Nederland.

Verlinden et al. (1989) vermelden: ‘typische kalkgraslanden zijn in Vlaanderen beperkt tot de Sint-Pietersberg en vinden we nog fragmentair in de Voerstreek’. Voor de Sint-Pietersberg verwijzen ze naar Verbeke & Lejeune (1987) als bron, maar zien hiermee over het hoofd dat de permanente kwadraten waarover deze auteurs het hebben op Waals grondgebied liggen. Veruit de meeste begroeiingen op Vlaams grondgebied behoren tot het Festuco rubrae-Genistelletum sagittalis, een associatie die momenteel zowel in Vlaanderen als Nederland unaniem tot de heischrale graslanden gerekend wordt (cf. Stieperaere 1993, Swertz et al. 1996). De verwarring met kalkgrasland sensu strictu is niet zomaar uit de lucht gegrepen. Ook in Nederland werd deze vegetatie aanvankelijk als een ‘heideachtig acidofiel stadium van het Mesobrometum’ beschouwd (Swertz et al. 1996). De vermeldingen van kalkgrasland in de Voerstreek slaan minstens op twee types begroeiingen. Enerzijds komt daar op perceelsniveau vooral een begraasd Kamgrasland met kalksoorten voor, dat als het Galio-Trifolietum bekend staat. Anderzijds komen in de Voerstreek heel wat wegbermen met kalksoorten voor, die tot het Glanshaververbond (Arrhenatherion) moeten gerekend worden. De benoeming van deze beide graslandtypes als kalkgrasland is iets minder vanzelfsprekend dan eerstgenoemd type. Ook de oudere internationale syntaxonomische literatuur plaatst deze types meteen binnen Arrhenatherion of Cynosurion. Van Looy & De Blust (1995) vermelden dat de belangrijkste groep van de droge stroomdalgraslanden tot het Verbond der droge kalkgraslanden (Mesobromion) behoort, een geringer gedeelte tot de Klasse der zandige droge graslanden (Koelerio-Corynephoretea, meer bepaald het Sedo-Cerastion). Ook dit is in Vlaanderen onterecht. Het gaat bijna steeds om Glanshaververbond (Arrhenatherion) met enkele kalksoorten, om Kamgrasweiden (Cynosurion) met kalksoorten (Galio-Trifolietum dus), of zomen (Origanetalia vulgaris) met kalksoorten.

Op de biologische waarderingskaart verwijst de aanduiding Hk op Vlaams grondgebied naar dezelfde drie types grasland. Glanshaververbond, heischraal grasland of Kamgrasland. Raman (2001) somt voor een groot aantal individuele gevallen op hoe de vork aan de steel zit.

Desender et al. (1995), Maelfait et al. (1998), Maelfait et al. (in voorbereiding), Maes & Van Dyck (1999) verwijzen, in hun Rode lijsten voor loopkevers, spinnen en dagvlinders, met de term ‘kalkgrasland’ naar plaatsen als Vroenhoven, Voeren en Sint-Pietersberg. Ook hier worden dus wellicht de drie hierboven vermelde graslandtypes bedoeld, hoewel dat voor het Glanshaververbond misschien minder duidelijk is, omdat zij meestal korte of schrale graslanden als extra aanduiding geven. Duingrasland wordt expliciet als dusdanig benoemd. Hiermee is dus geen verwarring mogelijk.

Soms worden ook duingraslanden als kalkgraslanden aangeduid. Weeda et al. (1998) vermelden bijvoorbeeld de Associatie van Wondklaver en Nachtsilene (Anthyllido-Silenetum De Leeuw in Braun-Blanquet et Moor 1938) als ‘de kalkgraslanden van de duinen’. In Vlaanderen is dit minder gebruikelijk, wat in elk geval de duidelijkheid ten goede komt. De vermelde associatie is bovendien niet relevant voor Vlaanderen (De Raeve, Leten, Provoost mondelinge mededelingen, Waumans 2001).