Grauwe klauwier

De belangrijkste knelpunten spelen zich momenteel af in de broedgebieden (zomerleefgebied). Hoewel er in het winterleefgebied ook knelpunten kunnen optreden, is de oppervlakte geschikt leefgebied daar momenteel veel groter en de bedreiging minder kritisch (zie B1.2). In het winterleefgebied zijn de vogels ook niet aan een broedterritorium gebonden. Herinrichting van het landschap, bebouwing en intensivering van het landbouwgebied, speelden zich vooral af in de tweede helft van de 20e eeuw in de Benelux en bij uitbreiding in West-Europa, maar vinden nu ook plaats in landen zoals Polen en Hongarije en elders in Oost-Europa. Dit, samen met het uit gebruik geraken van oude culturele gebruiken, zorgde ervoor dat er de voorbije decennia heel wat geschikt habitat verdween. Houtkanten, houtwallen en heggen die dienst deden als perceelafbakening, erosiebestrijding, houtvoorziening, en bovendien lijnvormige verbindingen vormden in het landschap, verloren hun functie en verdwenen. Het belang van het behoud en de aanleg van kleine landschapselementen om een gebied geschikter te maken voor grauwe klauwieren werd onder andere aangetoond door Ceresa et al. (2012).
Naast het verlies van deze landschapselementen speelde zeker ook het verlies aan basismilieukwaliteit de soort parten. Vooral het verdwijnen van kwaliteitsvolle, habitatwaardige graslanden was nefast voor de soort, aangezien daarmee ook het voedselaanbod sterk afnam.
Ruilverkavelingen ‘oude stijl’ en de bijbehorende schaalvergroting hebben een zware impact gehad op het leefgebied van de Grauwe klauwier in Vlaanderen. Natuurlijke structuurelementen verdwenen in sneltempo uit het landschap en veranderen voorgoed de schaal en uitzicht ervan. Hoewel er bij de uitvoering van meer recente ruilverkavelingen het verlies aan natuurlijke structuurelementen steeds vaker wordt gecompenseerd door een grotere oppervlakte aaneengesloten gebied in natuurbeheer, hebben ook deze een impact op het voorkomen van de soort. Grauwe klauwier is immers vooral een soort van kleinschalige (cultuur)landschappen met een hoog aanbod aan hagen, struwelen, onverharde wegen en zelfs afrasteringen verspreid over dit landschap. Ruilverkavelingen leiden eerder tot een scherpe scheiding tussen de oppervlakte in landbouwbeheer en die in natuurbeheer. Vaak worden bij dergelijke projecten onverharde wegen verhard, wat nefast is voor vele soorten, waaronder de grauwe klauwier. Deze wegen en paadjes fungeren immers als ‘beetle bank’ en worden volop gebruikt om te foerageren. Uit Italiaans onderzoek bleek dat de soort de omgeving van zulke wegen als broedplaats verkiest boven gelijkaardig habitat zonder zulke wegen (Morelli, 2011). De negatieve invloed van ruilverkavelingen ‘oude stijl’ op populaties van grauwe klauwier werd recent beschreven in Van Nieuwenhuyse & De Middeleer (2016).

Percelen die in natuurbeheer worden genomen zijn meestal nog niet meteen geschikt als leefgebied voor de grauwe klauwier. Meestal moet er eerst jarenlang – soms zelfs decennialang - beheer worden uitgevoerd vooraleer prooidieren van de grauwe klauwier deze oppervlakte ‘nieuwe natuur’ koloniseren en er voldoende hoge dichtheden halen.
Vooral in de jaren zeventig en tachtig zorgde de bestrijding van perevuur of bacterievuur tenslotte voor het verwijderen van tientallen kilometers meidoornhagen. Deze vaak oude hagen zijn dikwijls rijk aan begeleidende struiksoorten, en vormen een belangrijke voedsel- en nectarbron voor allerlei insecten (Decleer, 1996). Voor grauwe klauwieren vormen dergelijke hagen de ideale broedbiotoop, de grootschalige bestrijding ervan heeft dan ook geleid tot het verlies van de soort op de meeste plaatsen in Vlaanderen. Perevuur is een ziekte die veroorzaakt wordt door de bacterie Erwinia amylovora, die kan worden aangetroffen bij een aantal wilde en gecultiveerde vertegenwoordigers van de appelfamilie, waaronder meidoorn Crataegus. Ook andere waardplanten kunnen echter drager zijn van deze infectie, bijvoorbeeld krentenboompje Amelanchier, Japanse kwee Chaenomeles, dwergmispel Cotoneaster, kwee Cydonia, Japanse mispelboom Eriobotrya, mispel Mespilus, glansmispel Photinia davidiana, vuurdoorn Pyracantha en lijsterbes Sorbus.
Bij het onderhoud van hagen en houtkanten moet vandaag rekening gehouden worden met de wettelijke bepalingen inzake de bestrijding van bacterievuur. In eerste instantie is het aangewezen om preventief te werk te gaan en een goede hygiëne van het gehanteerde snoeimateriaal te verzekeren waarbij het materiaal regelmatig ontsmet wordt om de eventuele besmetting te voorkomen.
Wanneer een besmetting met bacterievuur vastgesteld wordt door het Federaal Agentschap voor de Voedselveiligheid (FAVV), dient volgens het Koninklijk Besluit van 2008 “elke verantwoordelijke onmiddellijk over te gaan tot het snoeien tot minstens 50 cm onder de laagste infectieplaats of, indien de besmetting verspreid of terugkerend is, het tegen de grond afzetten van alle met het organisme besmette en alle aangrenzende waardplanten. De gesnoeide of afgezette plantendelen moeten onverwijld worden vernietigd volgens de instructies van het Agentschap. De niet met het organisme besmette hagen of delen van hagen van Crataegus L. dienen gesnoeid tijdens de periode tussen 1 november en 1 maart.” Het rooien van houtkanten en hagen in het kader van bestrijding van bacterievuur is echter niet wenselijk in het kader van grauwe klauwier en dient zo veel mogelijk vermeden te worden.
Anno 2016 speelt in hoogstamboomgaarden ook het probleem van 'little cherry' (een virus dat in alle Prunus-soorten aanwezig kan zijn), waarbij een kerselaar moet gekapt worden op het moment dat hij als besmet beschouwd wordt (bijvoorbeeld verplicht door stad Sint-Truiden). Als hierdoor volledige boomgaarden verdwijnen, verdwijnen de hagen errond vaak ook. Regionaal Landschap Haspengouw & Voeren (RLH) heeft een PDPO-project lopen (2016-17) in samenwerking met het proefcentrum Fruitteelt om oude hoogstamboomgaarden te beheren. Hierbij worden stalen opgevolgd, zodat er geen 'vals zieke' bomen verwijderd worden.

Naast homogenisatie en verdichting van vegetaties door vermesting is er ook het aspect van versnelde successie. Hoe meer nutriënten beschikbaar, hoe sneller onder meer verstruweling en uiteindelijk verbossing optreedt. Behoud van heidevegetaties en graslanden gaat dus niet enkel om het tegengaan van natuurlijke successie, maar ook versnelde successie.
Het beheer gericht om deze successie (en homogenisatie) tegen te gaan gebeurde in het verleden al te vaak rigoureus. Graslanden werden/worden zo te grootschalig/frequent gemaaid, en er was te weinig oog voor kleine landschapselementen in natuurgebieden met grote oppervlaktes grasland en/of heides. Hetzelfde geldt voor bosranden. Het maai- en/of plagbeheer vindt plaats tot aan de perceelranden, wat leidt tot scherpe overgangen met onder andere bossen. Het zijn net die kleine landschapselementen en bosranden die het leefgebied van de grauwe klauwier vormen.
In gebieden met een hoog aandeel aan kleine landschapselementen worden deze elementen daarnaast ook vaak ongepast beheerd. Grootschalige onderhoudswerkzaamheden of snoeiwerkzaamheden aan bosranden, houtkanten of houtwallen waarbij takafval in de bosrand of op de vegetatie gedumpt wordt, zorgen voor een verstikking van de (rand)vegetatie. Het afvoeren ervan of deponeren op plaatsen waar geen struweel groeit (bijvoorbeeld onder de achterliggende boomlaag) is aangewezen.
Braamstruwelen langs de rand van weilanden worden regelmatig kort gezet, terwijl dit in vele gevallen helemaal niet noodzakelijk is. Waar toch een noodzaak zou bestaan, kan best vermeden worden de ganse rand in een keer kort te zetten waardoor de volledige randvegetatie verdwijnt: kleinschaligheid en fasering in tijd en ruimte is de boodschap. Ook waaien er vaak herbiciden of insecticiden in het struweel vanuit de naburige akker.
Wegbermen worden regelmatig gemaaid en geklepeld, omdat dit nodig geacht wordt voor de verkeersveiligheid. Het maaien van de randvegetaties gebeurt soms echter meer en uitgebreider dan noodzakelijk in functie van de verkeersveiligheid.
In (natuur)gebieden waar de natuurlijke dynamiek verdwenen is, zoals het geval bij heel wat kust- of landduinen, is het meestal wel aangewezen om grootschalige maatregelen door te voeren. Het doorbreken van homogene vegetaties helmgras Ammophila arenaria is noodzakelijk om ervoor te zorgen dat duinen opnieuw kunnen (ver)stuiven. Hetzelfde geldt voor vergevorderde struwelen en bosranden. Meestal zijn deze leefgebieden in dergelijke successiestadia al enige tijd ongeschikt als broed- en/of foerageergebied voor de grauwe klauwier.
Net zoals het ontbreken van dynamiek kan ook het uitblijven van beheer ongunstig zijn voor de staat van het leefgebied van de grauwe klauwier. Heideterreinen verbossen van nature door successie, maar verrijking zorgt voor een versnelling van deze successie. Ook achterstallig beheer van houtkanten kan een negatieve impact hebben op de habitatgeschiktheid voor de grauwe klauwier. Hierdoor kunnen uitgegroeide overstaanders teveel schaduw werpen, waardoor het overige struweel ijl en open wordt. Ook het uitgroeien van de houtkant zorgt ervoor dat de aanwezige struwelen ijler en meer open worden, waardoor deze minder aantrekkelijk worden als broedplaats.
De ligging van productiegronden langs het bos heeft vaak tot gevolg dat de afscheiding tussen het bos en het aangrenzend perceel zeer scherp is en zich geen mantelzoom kan ontwikkelen. Ook toegangswegen (bijvoorbeeld langs boomgaarden of jonge aanplantingen) of wandelpaden lopen vaak vlak naast de bosrand, waardoor de ontwikkeling van een mantelzoomvegetatie onmogelijk is.
Tot slot kan ook intensieve begrazing een negatieve impact hebben op de randvegetatie, zowel met betrekking tot bosranden als braamstruwelen en houtkanten. Bij weilanden die grenzen aan een bos of houtkant, wordt het raster ook meestal vlak naast de bosrand/houtkant geplaatst. Hierdoor ontstaan er door overbegrazing concave i.p.v. convexe bosranden en geraken houtkanten onderaan uitgehold.

Houtkanten en hagen zijn zeer belangrijk voor grauwe klauwier, als corridor of permanente woonplaats. Naast het verdwijnen van vele houtkanten heeft gewijzigd beheer ervan eveneens een grote invloed gehad op de achteruitgang van de grauwe klauwier. De houtkanten worden nu meestal mechanisch (door middel van een heggendorser) en vaker (jaarlijks) gesnoeid, wat nadelig is voor de bloem- en vruchtproductie. Vaak gebeurt dit zelfs in juni (broedseizoen), wat nefast is voor broedende vogels.
De winterperiode (december-maart) is de beste periode om ingrepen in randvegetaties uit te voeren: de grauwe klauwieren verblijven dan in zuidelijk Afrika, een groot deel van de prooidieren, waaronder kleine zangvogels broeden dan niet of zijn dan in winterslaap (bijvoorbeeld boomkikker, hazelmuis, …), en de randvegetatie krijgt tijd om zich te herstellen in het daaropvolgende zomerhalfjaar.