Bouwen aan groenexpertise

Natuurtype: Verbond van Engels gras

Het Verbond van Engels gras is een vegetatietype waarvan de meeste vertegenwoordigers buitendijks voorkomen. Eén associatie, gekenmerkt door Zilte rus, is echter ook zeer relevant voor binnendijkse zilte graslanden, hoewel zeer vaak, door het proces van ontzilting, in een overgangssituatie met vegetaties van het Zilverschoonverbond. Begrazing is essentieel om de binnendijkse vertegenwoordiger in stand te houden. Zilte rus-vlekken zijn visueel de duidelijkste indicatoren van zilte vegetaties in de polders. De donkergroene kleur verraadt al van op afstand hun aanwezigheid. Het pollen-trapgaten-reliëf van de zilte rus-vegetaties is ook bij uitstek het broedbiotoop van Tureluur.

De Associatie van Zilte rus is met binnendijkse opnames of beschrijvingen gedocumenteerd van: West-Vlaanderen: de achterhaven van Zeebrugge (Lissewege, Brugge), Monnickenmoere Lissewege Brugge, Snaaskerke Gistel, het Pierskillegeleed te Oudenburg, Stalhille Jabbeke, De Vrede Westkapelle Knokke-Heist, de Willem-Leopoldpolder Knokke-Heist, de Nieuwe Watergang Knokke-Heist, de Gouvernementsweide Westkapelle Knokke-Heist, Lapscheure Damme, Bonem Damme, het Paddegat te Ettelgem Oudenburg, Uitkerkse polders Uitkerke Blankenberge Oost-Vlaanderen: de Rode Geul te Assenede De rompgemeenschappen zijn van dezelfde locaties afkomstig.

Vegetatiekundige beschrijving:
Het Verbond van Engels gras (Armerion maritimae Br.-Bl. et De Leeuw 1936)

Lebrun et al. (1949) vermelden het Armerion maritimae binnen de Zeekraal-klasse (Salicornietea) en niet bij de Zeeaster-klasse (Asteretea tripolii). Kwelderzegge, Zilte rus en Aardbeiklaver worden als kensoorten opgegeven. Aardbeiklaver is volgens onze tabel een kensoort van de zilte vleugel van het Zilverschoonverbond en komt binnen het Armerion slechts met geringere presentie voor (20%).

De recentste Nederlandse indeling (Westhoff et al. 1998) vermeldt Zilte rus (transgrediërend), Melkkruid en Kwelderzegge als kensoorten voor het verbond. Kwelderzegge is uitgestorven in Vlaanderen. De overige twee soorten komen ook uit de Vlaamse tabel van binnendijkse zilte graslanden als kensoorten van het Armerion naar voor.

Onderverdeling

Associaties

Lebrun et al. (1949) geven in het eerste Belgische overzicht van plantengemeenschappen drie associaties binnen het Armerion op, nl. het Armerieto-Festucetum Br.-Bl. et De Leeuw, het Junceto-Caricetum extensae Br.-Bl. et De Leeuw en het Junceto-Oenanthetum lachenalii Tüxen. De eerste twee worden als buitendijkse vegetaties beschreven, waarbij de tweede associatie alleen van het Zwin vermeld wordt. Ze zijn hier in de context van binnendijkse zilte vegetaties niet verder relevant. De derde associatie wordt als een binnendijkse vegetatie beschreven: ‘Bordure des fossés des polders dont le plan d’eau varie considérablement au cours de l’année. Connue dans le district des alluvions marines et fluviales’. Zilt torkruid (Oenanthe lachenalii) en Selder (Apium graveolens) worden als kensoorten opgegeven. In Nederland wordt de vegetatie alleen buitendijks aangetroffen (Westhoff et al. 1998). Zeerus (Juncus maritimus) en Zilt torkruid worden als kensoorten opgegeven. In Noord-Frankrijk wordt de associatie ook van binnendijkse standplaatsen beschreven (Géhu et al. 1983). De Vlaamse tabel, met 25 Zilt torkruid-opnamen, geeft een afwijkende situatie weer. Zilt torkruid staat buitendijks (Zwin) in een situatie die best met de Nederlandse associatiebeschrijving overeenkomt, maar heeft binnendijks een veel bredere amplitude dan het Armerion. Hier komt Zilt torkruid eveneens voor in overgangen van het Armerion naar de Riet-klasse, in overgangen tussen het Zilverschoonverbond en het Armerion, in de rest van de Zeeaster-klasse, meer bepaald in de rompgemeenschap Zeebies-[Asteretea tripolii] en het Stomp kweldergras-verbond, verder ook in de zilte vleugel van het Zilverschoonverbond, in overgangen van het Zilverschoonverbond naar de Riet-klasse en in de Riet-klasse zelf. Die enorme variatie aan groeiplaatsen is mooist waar te nemen langs de Dievegatkreek te Knokke, waar quasi alle de hier beschreven vegetaties voorkomen. Syntaxonomisch lijkt de situatie best op te lossen door de associatiebenaming Oenantho lachenalii-Juncetum maritimi Tüxen 1937 te reserveren voor de buitendijkse situatie (Zwin), waarbij echter Zilt torkruid niet als kensoort kan gelden, maar een kencombinatie Zeerus-Zilt torkruid de situatie oplost. Binnendijks komt deze associatie niet voor en kan er zeker geen syntaxonomische status aan Zilt torkruid worden toegekend. Selder heeft blijkens de Vlaamse tabel eveneens een brede ecologische range binnen diverse zilte pioniergemeenschappen van de Zeekraal-, de Zeeaster- en de Tandzaad-klasse en kan hier evenmin als een kensoort voor een associatie gelden.

Westhoff et al. (1998) onderscheiden voor Nederland binnen het Armerion 7 associaties, waarvan slechts één relevant voor binnendijkse situaties, namelijk de Associatie van Zilte rus (Juncetum gerardii Warming ex Nordhagen 1923). Deze situatie gaat binnendijks ook voor Vlaanderen op.

Samenvattend onderscheiden we voor Vlaanderen dus slechts één binnendijkse associatie binnen het verbond, namelijk de Associatie van Zilte rus (Juncetum gerardii Warming ex Nordhagen 1923)

Romp- en derivaatgemeenschappen

RG Fioringras-[Juncetum gerardii/Lolio-Potentillion] en RG Zilte rus-[Juncetum gerardii/Lolio-Potentillion]. Deze rompgemeenschappen komen vrij veel voor in ontziltende omstandigheden. Vooral in de oudst ingepolderde polders zijn overgangen tussen de Zeeaster-klasse en het Zilverschoonverbond meer regel dan uitzondering.
Milieukarakteristieken:

Deze vegetatie gedijt in de West-Vlaamse polders voornamelijk onder extensieve koeienbegrazing of, omwille van de geringe landbouwwaarde van dit type grasland, nog eerder onder jong vee-begrazing. Het gaat bijna steeds om seizoenale begrazing, gezien de verweving natuur-landbouw op vele percelen. In Nederland is ook schapenbegrazing frequent. De bodem is meestal een venige, brakke klei, die heel vaak refereert naar uitgeveende percelen. Het grondwater varieert weinig in de loop van het jaar. ’s Winters is er een plas-dras-situatie, ’s zomers zakt het grondwater amper enkele decimeter beneden het maaiveld. In de achterhaven van Zeebrugge speelt zilte kanaalkwel een belangrijke rol bij de zoutvoorziening van de bodem. De bodem-pH is steeds binnen het neutrale bereik (metingen Lissewege, Ettelgem).

Ontstaan:

De uitveningen van de polders die veelal aan de basis liggen van deze plantengemeenschap zijn in de oudst ingepolderde polders veelal relatief systematische grootschalige uitveningen, die nog steeds op perceelsniveau te herkennen zijn, dit in tegenstelling tot de latere private uitveningen die frequent in 17de, 18de en zelfs nog 19de-eeuwse gemeentelijke geschriften terug te vinden zijn. De eerste zijn veelal te herkennen aan laag gelegen percelen met een uitgesproken laantjes-patroon. De laatste zijn moeilijk te herkennen, omdat er op een weinig geordende wijzen putten (‘darinckwakes’) gegraven werden, die nadien min of meer slordig weer dichtgegooid werden. In de, met een verouderde terminologie, als ‘Nieuwland’ aangeduide polders (cf. Baeteman 2000, Tys 2000) zijn perceelsgewijze uitveningen zeldzaam, maar is de Associatie van Zilte rus nog aan te treffen in de weilanden langs voormalige kreken. Mooie voorbeelden moeten we vooral in de Zwinpolders zoeken. Mooie voorbeelden van het eerste type treffen we nog aan nabij Ter Doest in Lissewege, waar het toponiem ‘Monnickenmoere’ nog verwijst naar de systematische middeleeuwse uitvening door de abdij van Ter Doest.

Successie:

Bij het wegvallen van begrazing verandert deze vegetatie doorgaans in Zeebies- of Rietvegetaties. Riet kiemt weliswaar niet in dit zilte milieu, maar kan op vegetatieve wijze zeer snel niet begraasde zilte terreinen koloniseren. Een andere frequente successie in het verleden was de omzetting naar intensief agrarisch grasland door ontwatering en bemesting. Door geleidelijke ontzilting binnendijks verkeert de Associatie van Zilte rus op veel plaatsen in een overgangsstadium naar het Zilverschoonverbond.

Bedreigingen:

Moderne landbouw in de vorm van egaliseren van reliëfrijk grasland, ontwatering, bemesten en herinzaaien, zijn geleidelijk als belangrijkste bedreiging verdwenen, gezien de recente uitbreiding van habitatrichtlijngebied, waarbij zilte vegetaties een belangrijke prioriteit kregen. Of deze papieren bescherming ook overal effectief zal zijn is natuurlijk nog een andere vraag. Havenuitbreiding (opspuiten van zilte weiden) bedreigt zeer acuut de populaties Zilte rus in de achterhaven van Zeebrugge. Een niet adequaat natuurbeheer, met verkeerde begrazingsdichtheden of te laat inscharen van vee kan de meest relevante bedreiging in de toekomst worden.

Inwendig beheer:

Westhoff et al. (1998) noemen een beweidingsdruk van 0,5 stuks rundvee per hectare optimaal, maar gaan wellicht uit van een Nederlandse situatie, waarbij dit vegetatietype vrij uitgestrekt buitendijks voorkomt. In de Vlaamse polders komt het type steeds vleksgewijze voor in een mozaiek van andere zilte, maar tevens ook productievere graslandtypes zoals kamgrasland en dergelijke. Daardoor mag de beweidingsdruk iets hoger zijn. Doordat in de meeste gevallen jaarrondbeweiding niet te combineren is met agrarisch medegebruik wordt veelal ook seizoensbeweiding toegepast. Dit impliceert bijna steeds een proefondervindelijk aanpassen van aantal dieren en begrazingsduur. In het algemeen wijst de ervaring uit dat het niet goed is te laat met de begrazing te starten, omdat de vegetatie anders vervilt of door rietvegetaties verdrongen wordt. Zo is de datum 15 juni die vaak gesuggereerd wordt vanuit avifaunistisch standpunt, botanisch gezien nefast. Het hoge aantal dieren dat op dat moment nodig is om de vegetatie opnieuw kort te krijgen zorgt voor een te hoge bemestingsdruk en vermindert het succes van tweede broedsels. Het is beter een vroegere inscharing met een geringer aantal dieren te overwegen, ook al sneuvelt er dan wel eens een legsel. Vaak komt deze vegetatie nog slechts met een smalle gordel voor langs een brakke sloot. Hier is het van belang geen afsluitingen te plaatsen die beweiding van de slootrand onmogelijk maken. Westhoff & Sykora (1979) toonden aan dat bij het wegvallen van begrazings- of maaibeheer op tien jaar tijd alle karakteristieke zilte soorten uit dit verbond verdwenen waren, terwijl Zilte rus en Schorrezoutgras na 37 jaar begrazings- of maaibeheer nog steeds aanwezig waren, ondanks de voortschrijdende ontzilting..

Grondwaterafhankelijk:
Niet van toepassing
Biodiversiteit:

Deze vegetatietypes zijn zeer karakteristiek, maar soortenarm en ook de er in voorkomende fauna-elementen zijn gering in aantal soorten. Een grotere soortenrijkdom wijst op een indringing van andere vegetatietypes.

Spontaniteit:

Deze vegetaties hebben menselijke invloed ondergaan, enerzijds door de indijking van poldergebieden, anderzijds door de inscharing van vee, noodzakelijk voor het voortbestaan van het type. Het zoutgehalte van de bodem en de vochthuishouding zijn echter van doorslaggevender belang dan de menselijke invloed.

Historiciteit:

Zoals bij de paragraaf over het onstaan van deze vegetaties reeds geschetst komen deze vegetaties zowel in de oudst als recentst ingepolderde polders, waaruit bleek dat niet zo zeer de absolute ouderdom van het landschap een rol speelt dan wel de zoutconcentratie. In de recentste polders is dit zoutgehalte op meest natuurlijke wijze aanwezig (kreekoevers). Elders is het sterker antropogeen beïnvloed (uitveningen).

Zeldzaamheid:

Dit type neemt binnendijks een uiterst geringe oppervlakte in, in de grootte-orde van hoogstens enkele hectare. Het is mogelijks onderbemonsterd in het Oost-Vlaams krekengebied, en in de West-Vlaamse westkustpolders, waar minstens de soort Zilte rus voorkomt. Of effectief ook de Associatie van Zilte rus er aanwezig is vergt nader onderzoek.

Vervangbaarheid:

De vervangbaarheid van dit biotoop is eerder praktisch gelimiteerd dan principieel. Afgraven van poldergrasland tot op een zilt niveau is in principe mogelijk en vogels zijn vermoedelijk goede verspreiders van Zilte rus, dat immers zeer veel en klein zaad heeft, dat makkelijk aan de poten van eendachtigen en ganzen blijft hangen. In praktijk kampen we met een reeks problemen als het gevecht om de open ruimte tussen landbouw, havenuitbreiding, industrie, recreatievoorzieningen, … en natuurbehoud in de polders. Verder zijn ook heel wat droge, niet zilte poldergraslanden belangrijke cultuurhistorische relicten, al dan niet beschermd als landschap. Deze kunnen in veel gevallen zelfs nog meer aanspraak maken op de titel historisch permanent grasland, dan hun zilte tegenhangers, die vaak uitgebrikt of uitgeveend zijn en dus recenter.

Ontwikkelingsduur:

In de nabijheid van zilte vegetaties kan een Zilte rus-vegetatie zeer snel gerealiseerd worden. Natuurontwikkelingsprojecten als de Schorrewei te Ettelgem bewijzen dat op enkele jaren tijd volwaardige vertegenwoordigers kunnen gecreëerd worden. Bij afwezigheid van zilte vegetatie in de buurt speelt uiteraard de factor toeval mee. Hier is de frequentie van bezoekende vogels belangrijk. Vermoedelijk is vooral exozoöchorie belangrijk, maar ook endozoöchorie speelt mogelijks mee.