De stedelijke bevolking groeit wereldwijd. Stadsbewoners zijn het gevoeligst voor de effecten van klimaatverandering en het stedelijk hitte-eiland. Als één van de meest verstedelijkte regio's ter wereld, zijn deze gevolgen belangrijk voor alle bewoners van de Lage Landen. Toenemende hittegolven en droogte zullen niet alleen een impact hebben op de vitaliteit van menselijke stadsbewoners, maar ook op die van stadsbomen. Er zijn al heel wat stedelijke uitdagingen voor bomen, daarbij zullen ze ook nog het toekomstige stadsklimaat moeten trotseren. In dit artikel bespreken we de zoektocht naar klimaatbestendige boomsoorten voor de stedelijke omgeving van de Lage Landen.
Wat is een “klimaatboom”?
In wetenschappelijke kringen wordt de term ‘klimaatboom’ gereserveerd voor bomen die hoofd kunnen bieden aan de negatieve effecten van de klimaatverandering. Welke bomen dan een klimaatboom zijn, hangt af van de geografische locatie. In verschillende delen van de wereld zal de klimaatverandering verschillende effecten hebben. Vlaamse en Nederlandse boomkwekers vullen de term concreter in. Een klimaatboom is een boom die kan weerstaan aan weersextremen zoals droogte, hitte, overvloedige regenval en vriestemperaturen.
Sommigen vullen de term ‘klimaatboom’ anders in. Volgens hen is een klimaatboom een boom die de effecten van de klimaatverandering tempert. Dat gebeurt via het voorzien van schaduw, het verdampen van water, het opslaan van koolstof en het ondersteunen van de biodiversiteit. Maar deze diensten worden geleverd door alle bomen. Sommige bomen kunnen weliswaar net iets meer schaduw geven dan andere, of net iets sneller koolstof opslaan. Maar men mag zich niet blindstaren op één ecosysteemdienst, de keuze van de boomsoort moet zijn aangepast aan de lokale socio-ecologische context. De doorslaggevende factor voor het leveren van ecosysteemdiensten is de grootte, en dus de leeftijd, van de boom. Er wordt dus het meeste winst geboekt met bomen die lang leven. In een sterk versteende omgeving heeft een klimaatbestendige boom in het algemeen meer kans om oud te worden.
Onderzoek en ervaring leren ons dat de Steeneik veel potentie heeft als klimaatboom. Deze Mediterrane soort met kleine, stugge blaadjes is terug te vinden in bergachtige gebieden. (Bomenwijzer.be/Vilda & P. Busselen)
Waar kan ik klimaatbomen vinden?
In Vlaanderen is een klimaatboom een boom die bestand is tegen droogte, hitte, overstromingen en vriestermperaturen. Haast geen enkele boom zal aan al deze eisen kunnen voldoen. Het is dus belangrijk om de lokale context in rekening te brengen wanneer u een klimaatbestendige boom wilt aanplanten. Verschillende boomkwekers in Vlaanderen hebben een selectie van bomen die zij als klimaatbestendig beschouwen. Daarnaast heeft het project “Klimaatbomen in Limburg” een klimaatbomenzoeker(opent nieuw venster). Ook Algemeen Verbond van Belgische Siertelers maakte een klimaatbomenlijst(opent nieuw venster) in samenwerking met Vlaamse boomkwekers.
Het onderzoek naar klimaatbestendige boomsoorten is volop aan de gang. Vanwege het voortschrijdend inzicht kunnen deze klimaatboomlijsten in de toekomst dus nog wijzigen. Vanwege ecologische redenen onderzoekt men vooral Europese boomsoorten. In de zoektocht naar klimaatbestendige boomsoorten wordt er in twee richtingen gekeken: mediterrane soorten en continentale soorten. Het onderzoek naar contintale soorten focust zich op Centraal- en Oost-Europa.
Wat is het effect van klimaatverandering op bomen?
Als gevolg van de klimaatverandering zullen neerslag- en temperatuurprofielen in de toekomst verder wijzigen. De neerslag zal minder gelijk verdeeld worden over de tijd en de gemiddelde temperatuur zal stijgen. Daarnaast krijgen we ook te maken met meer, langere en intensere hittegolven. Deze veranderingen kunnen een impact hebben op de fenologie en de algemene ecologie van een soort. Verschillende metabolische strategieën zijn over generaties heen zo geëvolueerd dat de overlevingskans binnen een bepaalde geografische omgeving hoog genoeg is om het voortbestaan van de soort te verzekeren. Deze strategieën zijn nu minder toepasbaar in de omgeving waar de boom gevestigd is, omdat de omgeving drastisch verandert. Na de laatste ijstijd zijn verschillende bomen vanuit zuidelijkere oorden terug naar onze contreien gemigreerd; sommige soorten zijn nog steeds onderweg. Deze poolwaartse migratie zet zich onder verhoogd tempo voort onder druk van de klimaatverandering. Bomen met een lage verspreidingssnelheid dreigen uit te sterven, omdat ze de snelheid waarmee hun optimale habitat zich verplaatst niet kunnen bijhouden. Net zoals klimaatverandering natuurlijke ecosystemen dwingt om nieuwe soorten te verwelkomen, zal het stedelijke groenbeheerders dwingen zich aan te passen en op zoek te gaan naar nieuwe instrumenten om de kwaliteit van het stadsleven te verbeteren.
Hebben stadsbomen meer last van klimaatverandering?
De negatieve effecten van de klimaatverandering op de vitaliteit van bomen wordt versterkt door de stedelijke omgeving. Een toename van droogte en extreme neerslag zorgt ervoor dat er minder water beschikbaar is voor bomen, wat kan leiden tot waterstress. Dit wordt in de stedelijke omgeving versterkt door ondoordringbare bodembedekking en slechte waterhuishouding in de stadsbodem.
De verwachte stijgende temperaturen kunnen ook leiden tot een toename waterstress op een andere manier. Dankzij het stedelijk hitte-eiland effect is de lucht in de stad warmer en droger, wat zorgt voor een grote verdampingsvraag. Dit zorgt er voor dat er veel water verdampt via de huidmondjes. De verdampingsvraag houdt een exponentieel verband met de temperatuur. Dat wil zeggen dat wanneer de temperatuur ook maar een beetje stijgt, de verdampingsvraag enorm toeneemt. De negatieve impact van de klimaatverandering zal dus extra doorwegen op bomen in een stedelijke omgeving. De impact van hitte op de vitaliteit van stadsbomen mag niet onderschat worden.
Kroonsterfte kan een gevolg zijn van een te grote verdampingsvraag, en te klein wateraanbod of een combinatie van beide. (Vito Leyssens)
Hebben we nood aan klimaatbestendige boomsoorten?
Onderzoek in 164 verschillende steden verspreid over 78 landen toont aan dat de helft van de soorten die zijn aangeplant in deze steden op heden hun natuurlijke tolerantiegrenzen reeds overschrijden. Dit zorgt voor een verlaagde vitaliteit met alle gevolgen vandien. Er wordt verwacht dat dit aandeel tegen 2050 zal oplopen tot driekwart van de boomsoorten. Ook in Vlaanderen lijkt het huidige stadsbomenbestand onvoldoende klimaatbestendige soorten te bevatten.
Bomen die reeds gevestigd zijn, zullen waarschijnlijk hun verwachte levensduur behalen. Individuen van inheemse boomsoorten die nu of in de nabije toekomst worden aangeplant in een sterk versteende omgeving, zullen een kortere levensduur hebben dan verwacht. Dit komt door een toename van de vraaggestuurde waterstress ten gevolge van de effecten van klimaatverandering, versterkt door het stedelijke hitte-eiland.
Drie locaties met een dalende verstedelijkingsgraad van links naar rechts. Zijn deze omgevingen eerder inheems of uitheems? (Peter Vandyck)
Wat met onze inheemse boomsoorten?
De klimaatverandering zet de vitaliteit van inheemse bomen onder druk, het stedelijk hitte-eiland doet daar nog een schepje bovenop. Maar bomen staan bekend als echte overlevers, er is dus nog geen reden tot algemene paniek. Het belangrijkste is dat we ons bewust zijn van de problematiek, en dat we onze overlevers ook wel degelijk een kans geven om te overleven. De stedelijke omgeving versterkt de negatieve effecten van de klimaatverandering. Hier ligt de prioriteit dus op een soortkeuze die kan overleven. Een omgeving die niet, of in mindere mate, verstedelijkt is, is vergevingsgezinder voor bomen. Op deze plaatsen ligt de prioriteit op een soortkeuze die de grootste toegevoegde waarde voor de omgeving bevat.
Zo kan men in een stadspark opteren voor inheemse bomen en op een volledig versteend plein opteren voor een klimaatbestendige boom. Daarnaast zijn er ook verschillende manieren om een standplaats klimaatbestendig in te richten. Bij aanplant van een stadsboom moet men de omgeving dus goed analyseren. Wat moet een boom op deze locatie verdragen, op heden en in de toekomst? Hoe verstedelijkt is de nabije omgeving, zijn er blauwe of groene structuren aanwezig die verkoeling kunnen bieden? Ontvangt deze boom ’s nachts warmtestraling vanuit de directe omgeving? Is deze omgeving eerder inheems, of eerder uitheems?
De inheemse Zomerlinde met grote en zachte bladeren zullen te lijden hebben onder de impact van klimaatverandering en het stedelijk hitte-eiland. (Vilda/Rollin Verlinde (Bomenwijzer))
Conclusie
De klimaatverandering gaat sneller dan gedacht, en in stedelijke omgevingen worden de negatieve effecten versterkt. Het klimaat van de Lage Landen zal in de toekomst warmer worden, de neerslag wordt ongelijker verdeeld over de tijd en we zullen vaker te kampen krijgen met hittegolven. Deze evolutie heeft een negatieve impact op de vitaliteit van bomen. In zwaar verstedelijkte omgevingen wordt de impact van deze effecten vergroot door het stedelijk hitte-eiland en de slechte bodemkwaliteit. Niet alleen bomen, maar ook mensen die in de stad wonen zullen een verhoogde impact ondervinden van de effecten van de klimaatverandering.
In de klimaatstrijd vormen bomen een sterke bondgenoot. Spijtig genoeg staan ze op de frontlinie, en zijn ze dus één van de eerste slachtoffers. Het is onze taak om de juiste klimaatsoldaten op de juiste tijd en plaats in te zetten, om zo efficiënt mogelijk het overleven van toekomstige generaties te garanderen. Bomen zijn passief onderhevig aan het droge en warme stadsklimaat, maar kunnen dit ook actief verzachten door schaduw en evapotranspiratie. Ze kunnen een krachtig instrument zijn bij het ontwerpen van leefbare stedelijke omgevingen. Stadsomen staan onder druk door slechte bodemkwaliteit, vervuiling en waterstress. Enkel bomen die al deze beperkingen kunnen overleven, zijn bruikbaar als stadsbomen. Er zijn reeds bomen die toegepast worden in verstedelijkte omgevingen, maar ook deze bomen lijden onder de effecten van klimaatverandering. De elkaar versterkende effecten van de klimaatverandering en het stedelijk hitte-eiland vormen een grote bedreiging voor de vitaliteit van deze bomen. Dit is te wijten aan de vraaggestuurde waterstress die wordt veroorzaakt door een hoge verdampingsvraag. Deze verdampingsvraag is het gevolg van de hete en droge stedelijke atmosfeer. Inheemse boomsoorten zullen een verlaagde vitaliteit kennen door het droge en warme stadsklimaat. De plaats van een boom is bepalend voor welke boomsoorten vitaal zullen zijn.
In een sterk versteende en verder uitdagende omgeving zullen inheemse bomen het moeilijk krijgen. Wanneer de vitaliteit van inheemse bomen niet gegarandeerd kan worden, kunnen klimaatbestendige boomsoorten een meerwaarde hebben. De juiste klimaatboom op de juiste plaats kan volwassen worden en zo een veelheid aan ecosysteemdiensten leveren.
Auteur Vito Leyssens
