Natuurtype: Buntgras-graslanden
Het Buntgras"grasland" is een pioniersvegetatie op stuivend, droog, zuur en voedselarm zand. Het komt slechts plaatselijk voor in de Kempen en aan de kust en heeft daarom natuurbehoudswaarde. Slechts weinig hogere planten hebben zich kunnen aanpassen aan dit extreme milieu. Gewoonlijk domineren korstmossen en mossen. Kenmerkende soorten zijn Buntgras, Heidespurrie, Ruig haarmos en diverse korstmossen.
Beschrijving
Het Buntgrasverbond bestaat uit een schaarse vegetatie van slechts enkele grassen en kruiden, die bij ouder worden geleidelijk aan meer gesloten kan raken met mossen en korstmossen. Het substraat bestaat uit voedselarm, leemarm en humusarm zand. Wat betreft het kalkgehalte, dat is een belangrijke factor bij het maken van een onderverdeling in associaties. Het zand is kalkloos in het binnenland en enkele deze vegetatie wordt hier behandeld. In de duinen komt het Buntgras-verbond enkel voor op min of meer ontkalkte duinen, hoewel dat niet betekent kalkloos. In praktijk betekent dit voor Vlaanderen vooral de binnenduinen van Adinkerke-(Ghyvelde). Voor deze laatste vegetatie verwijzen we naar Vandenbussche (2002). Het milieu van het Buntgras-verbond is verder uiterst extreem qua temperatuurwisselingen en droogte-omstandigheden.
Het Buntgrasverbond en meteen ook de Associatie van Buntgras en Heidespurrie zijn met opnamen gedocumenteerd, waargenomen of uit de literatuur gekend van: West-Vlaanderen: de Schobbejakshoogte te Sint-Kruis Brugge Oost-Vlaanderen: de stuifduinen van het Molsbroek-Molsbergen te Lokeren (cf. Demarest & Paelinckx 1993), het Speelbos te Wetteren (cf. Dekoninck et al. 2000), Beveren, Wetteren, Eeklo Brabant: Langdorp Aarschot, Holsbeek Sint-Pieters-Rode, Holsbeek Kortrijk-Dutsel, Holsbeek Nieuwrode, Begijnendijk Betekom, Tielt-Winge Houwaart Antwerpen: Essen Wildert, Kalmthout Nieuwmoer, Kalmthout Achterbroek, de Kalmthoutse heide, het Klein schietveld te Kalmthout, de Grote Ruigeheide te Berendrecht-Lillo-Zandvliet, Doel, Oud Turnhout, militair vliegveld Turnhout Limburg: Opglabbeek, de landduinen van het Zwarte beek-reservaat te Koersel Beringen, Helchteren, de Maten te Genk, het Schulensbroek te Herk-de-Stad, het Hageven te Neerpelt, het militaire kamp van Beverlo, de Hoeverbergenduinen te Lommel, de landduinen van Overpelt De locaties met auteursreferentie slaan op literatuurbeschrijvingen. De overige locaties zijn uit de vegetatieopnames afgeleid. De locaties van de habitatrichtlijn zijn niet in de lijst opgenomen, hoewel een groot aandeel daarvan ongetwijfeld correct zijn. Toch is de omweg via het gebruik van BWK-eenheden of het gebruiken van andere dan syntaxonomische vegetatie-aanduidingen vaak oorzaak van verkeerde opgaves. Daarom worden deze locaties momenteel niet op kaart weergegeven. Een groot aantal oude opnames, waarvan een aantal met zeer mooi ontwikkelde lichenenvegetaties, verzameld door het Centre d’écologie forestière de Gembloux, zijn helaas niet gelocaliseerd.
Vegetatiekundige beschrijving:
Het Buntgras-Verbond
In het eerste overzicht van de Belgische plantengemeenschappen (Lebrun et al. 1949) wordt het Corynephorion canescentis Klika 1931 ook reeds aangehaald, met kensoorten Zandblauwtje (Jasione montana), Vogelpootje (Ornithopus perpusillus), Klein tasjeskruid (Teesdalia nudicaulis), Dwergviltkruid (Filago minima), Overblijvende hardbloem (Scleranthus perennis), Vroege haver (Aira praecox) en de toevoeging ‘etc.’.
Westhoff & Den Held (969) beperken het Buntgras-verbond veel meer en geven Heidespurrie, Etagebekermos, Cladonia polydactyla, Cladonia destricta (= zopfii), Stereocaulon condensatum en de basidiomyceten Clavaria argillacea en Rhizopogon luteolus als kensoorten op. Cladonia polydactyla komt bij Weeda et al. (1996) niet meer voor. Brand et al. (1988) noemen het een soort van boomvoeten en sterk humeuze boswalletjes.
Weeda et al. (1996) geven een analoog beperkt verbond weer, maar de kensoorten zijn opnieuw enigszins gewijzigd. Buntgras (tevens klasse), Ruig haarmos, Coelocaulon aculeatum en Cladonia ramulosa worden kensoorten genoemd. Cladonia coccifera, Cladina portentosa, Cladonia glauca, Cladonia floerkeana en Cladonia gracilis differentiëren het verbond ten opzichte van de rest van de Klasse der droge graslanden op zand.
Uit de Vlaamse tabellen komen volgende nuances naar voor:
De afbakening van Lebrun et al. (1949) is te breed. De meeste soorten die genoemd worden hebben ofwel een bredere ecologische amplitude (Vroege haver, Zandblauwtje) ofwel een associatiestatus (Vogelpootje, Klein tasjeskruid, Dwergviltkruid) van vegetaties die niet meer in dit verbond geplaatst worden in Vlaanderen.
De paddestoelsoorten die Westhoff & Den Held (1969) vermelden komen niet in onze tabellen voor, evenmin als Coelocaulon condensatum.
De ken- en vooral differentiërende taxa in Weeda et al. (1996) worden beïnvloed door het feit dat ze twee associaties in het verbond onderscheiden, namelijk een binnenlandse Associatie van Buntgras en Heidespurrie (Spergulo-Corynephoretum) en een Duin-Buntgras-associatie (Violo-Corynephoretum) van de ontkalkte binnenduinrand of de noordelijker zuurdere duinen.
Onze Twinspantabel met alle opnames van Buntgras laat een indeling zien, waarbij eerst het Spergulo-Corynephoretum samen met het Thero-Airion afgesplitst wordt van alle duinopnames. Pas in tweede instantie wordt het Violo-Corynephoretum (van de binnenduinen van Adinkerke-Ghyvelde en de Oostvoorduinen van Oostduinkerke) binnen die duingraslanden afgesplitst van de vertegenwoordigers van kalkrijkere omstandigheden. De belangrijkste conclusie die we hieruit trekken is dat het Violo-Corynephoretum in Vlaanderen beter niet in het Buntgras-verbond geplaatst wordt. Daarmee sluit onze indeling best aan bij deze van Westhoff & Den Held (1969) die ook slechts één associatie in het verbond erkennen en het Violo-Corynephoretum in het Galio-Koelerion plaatsen. De plaatsing van deze vegetatie in Nederland binnen het Corynephorion heeft er wellicht mee te maken dat de duinen vanaf Bergen-op-zoom veel minder invloed ondervinden van de schelpenrijkdom van de Noord-Franse en Engelse kalkkusten. Deze duinen zijn veel zuurder dan zelfs de meest ontkalkte in Vlaanderen (de binnenduinen van Adinkerke, de Schuddebeurze te Westende en d’Heie te Bredene).
Cladonia ramulosa wordt in Nederland (Weeda et al. 1996) als een zwakke kensoort van het Buntgrasverbond aanzien. In Vlaanderen komt deze soort meest voor in Cladonia-rijke droge heidevegetaties en daarnaast vooral in de Duin-Buntgras-associatie (Violo-Corynephoretum) van de ontkalkte binnenduinen, maar nauwelijks in het binnenlandse Buntgras-verbond (Essen Wildert: Traets 1956). Cladonia ramulosa is dus eerder een differentiërende soort voor de Duin-Buntgras-associatie ten opzichte van de Associatie van Buntgras en Heidespurrie (Spergulo-Corynephoretum).
Cladonia coccifera komt in Vlaanderen enkel in de binnenlandse opnames voor en ontbreekt in de ontkalkte duinen, volgens de beschikbare opnamen. Het is duidelijk een van de algemenere Cladonia’s (127 opnamen). Er is een presentie-optimum in het verbond, maar daarnaast kom Cladonia coccifera ook veelvuldig voor in door Grove den beschaduwde schrale graslanden met veel Bochtige smele, alsook beperkt in het Zilverhaver-verbond (Thero-Airion) en vochtige heide. De opnames zijn, analoog aan deze voor het hele verbond, afkomstig van de klassieke standplaatsen van de auteurs uit de jaren 1950-1960 (Dethioux, Traets, Sougnez) en recenter uit de Maten te Genk (Kenis 1978).
Cladina portentosa komt voor in het Buntgras-verbond (Corynephorion), in de Duin-Buntgras-associatie (Violo-Corynephoretum), maar meest nog in beschaduwde omstandigheden onder den of andere houtige soorten, waarbij het Buntgras-verbond overgaat in Bochtige smele-begroeiingen of andere degradatiestadia. Daarnaast treffen we deze soort ook nog aan in vochtige en natte heide en heischraal grasland. De opnames in het Corynephorion zijn afkomstig van Essen Wildert (Traets 1956), Aarschot (Sougnez 1956), Begijnendijk Betekom (Dethioux 1957), de Kalmthoutse heide (Traets 1959, De Blust 1978), de Maten te Genk (Kenis 1978), Westmalle-Oostmalle (De Blust 1990).
Cladonia floerkeana komt slechts in het binnenland voor en niet in de ontkalkte duinen, volgens de beschikbare (186) opnamen. Daarnaast komt Cladonia floerkeana vooral voor in droge, vochtige zowel als natte heide of heischraal grasland. In geen van de vermelde vegetatietypes is er een duidelijk presentie- of bedekkingsoptimum. Cladonia floerkeana kan dus als een differentiërende soort voor het verbond binnen de klasse gelden. Gezien het grote aantal opnamen vertoont deze soort grotendeels een verspreiding als deze van het verbond, met de klassieke opnamelocaties uit de jaren 1950-1960 (Dethioux, Traets, Sougnez) en recentere van de Schobbejakshoogte te Sint-Kruis Brugge (Stieperaere 1965), de Maten te Genk (Kenis 1978) en de Kalmthoutse heide (De Blust 1978).
Cladonia gracilis is een soort van het Buntgras-verbond, van de Duin-Buntgras-associatie, droge, vochtige en natte heide en vochtig heischraal grasland. De presentie- en bedekking zijn net iets hoger in het Buntgras-verbond dan in de overige vegetatietypes, maar onvoldoende om echt van een kensoort te spreken. Binnen het Buntgras-verbond werd de soort aangetroffen in Holsbeek Sint-Pieters-Rode, Begijnendijk Betekom en Langdorp Aarschot (Dethioux 1956), Essen Wildert (Traets 1956), Beveren-Doel (Traets 1958), de Kalmthoutse hei (Traets 1959) en de Maten te Genk (Kenis 1978).
Ook Cladonia glauca wordt door Weeda et al. (1996) als differentiërend voor het verbond beschouwd. In Vlaanderen is deze Cladonia slechts met 13 opnames gedocumenteerd, waarvan 11 van Cladonia-rijke droge heide (Overijse, Rotselaar, Kalmthoutse heide, Genk) en één van een wegberm (Genk). Slechts één opname is een duidelijke Buntgras-verbond-opname. De opname dateert echter van 1958 en van een plaats waar ze momenteel praktisch zeker verdwenen is (Beveren, Doel: Traets 1958).
Onderverdeling
Associaties
Lebrun et al. (1949) onderscheiden 5 associaties binnen het verbond, waarvan 3 relevant voor Vlaanderen, volgens hun aanduiding van fytogeografische districten. Twee van de drie associaties slaan bovendien op de duinen en worden hier niet verder behandeld. Er rest dus de ‘Association à Corynephorus canescens (Corynephoretum canescentis Tüxen 1937)’ met Buntgras, Heidespurrie en Klein tasjeskruid als kentaxa.
Westhoff & Den Held (1969) onderscheiden slechts één associatie, de Buntgras-associatie (Spergulo-Corynephoretum (R.TX. 1928) Libbert 1932 em. Passarge 1960), met dezelfde kensoorten als voor het verbond reeds opgegeven.
Weeda et al. (1996) onderscheiden twee vegetaties. Naast de hierboven reeds tweemaal vermelde associatie wordt ook het de Duin-Buntgras-associatie (Violo-Corynephoretum Westhoff ex Boerboom 1960), een plantengemeenschap van ontkalkte duinen, binnen het verbond geschoven. De auteurs erkennen de intermediaire positie tussen het Phleo-Tortuletum van de kalkrijke duinen en de Buntgras-associatie, maar kiezen deze plaatsing wegens de sterkste floristische verwantschap.
Uit de Vlaamse tabel komen volgende nuances naar voor:
Zoals bij het verbond geargumenteerd erkennen wij slechts één associatie, namelijk:
de Associatie van Buntgras en Heidespurrie (Spergulo-Corynephoretum Libbert 1932).
Heidespurrie (Spergula morisonii), Ruig haarmos(Polytrichum piliferum, preferent, tevens verbond en orde), Cladonia zopfii, Etagebekermos (Cladonia cervicornis) en Klein kraakloof (Coelocaulon muricatum) zijn kensoorten van de Associatie van Buntgras en Heidespurrie. Cladonia crispata var. cetrariiformis, Cladonia macilenta en Cladonia bacillaris zijn differentiërend ten opzichte van de rest van de klasse. Zandstruisgras (Agrostis vinealis) en Cladonia uncialis zijn differentiërend ten opzichte van de Duin-Buntgras-associatie (Violo-Corynephoretum).
Klein tasjeskruid hoort niet in deze associatie, noch binnen het verbond, maar is een kensoort van het Zilverhaver-verbond (Thero-Airion) en daarbinnen van de enige associatie, de Vogelpootjes-associatie (Ornithopodo-Corynephoretum).
Etagebekermos (Cladonia cervicornis) is slechts met vier opnames gedocumenteerd, namelijk van Wildert (Essen), Achterbroek (Kalmthout) en de Kalmthoutse heide (Traets 1955, 1956, 1957, Sougnez 1957). Het gaat telkens om mozaiekvegetaties van droge heide met de Associatie van Buntgras en Heidespurrie. Alle vier de opnames dateren reeds van de periode 1955-1957. Het gebrek aan recente opnames doet vrezen dat de soort mogelijks inmiddels niet meer voorkomt.
Cladonia strepsilis is slechts met één opname gedocumenteerd (Traets 1961). Het gaat om een opname uit 1961 uit de buurt van Genk. Uit de soortensamenstelling te oordelen gaat het om een Cladonia-rijke Calluna-heide met Grove den in de buurt (vliegden?, aanplant?). De opname is geen typische Buntgras-vegetatie. Alleen Ruig haarmos en Purpersteeltje zijn soorten van de Klasse der droge graslanden op zand. De overige soorten zijn vooral lichenen, met een ecologische amplitude die zowel droog grasland als heide bestrijkt. De tussenperiode van 40 jaar doet vrezen dat ook deze soort wel eens compleet verdwenen zou kunnen zijn.
Klein kraakloof (Coelocaulon muricatum) wordt door Weeda et al. (1996) differentiërend genoemd voor de associatie ten opzichte van de rest van de klasse. In Vlaanderen is deze soort echter uitsluitend van deze associatie gedocumenteerd (12 opnames, Dethioux 1956, Traets 1955, Sougnez 1957, Traets 1957 en Traets 1959), zij het in mozaiek met Calluna-heide, zodat we ze als een lokaal kentaxon kunnen beschouwen. Alle opnames dateren echter reeds van 1956-1959 (Essen Wildert, Achterbroek Kalmthout, Kalmthoutse heide, Holsbeek Sint-Pieters-Rode, Begijnendijk Betekom en Aarschot), zodat het te vrezen valt dat de soort er wellicht niet op vooruitgegaan is. Helemaal verdwenen is ze echter niet. Ze werd recent nog van enkele plaatsen in de Antwerpse Kempe, gesignaleerd (mondelinge mededeling Jos Gysels).
Sterocaulon condensatum en saxatile, die volgens Masselink (1994) en Weeda et al. (1996) eveneens als kensoorten beschouwd worden, ontbreken in het Vlaamse opnamemateriaal.
Cladonia uncialis subsp. biuncialis is volgens Weeda et al. (1996) differentiërend voor de associatie ten opzichte van de rest van de klasse. In de Vlaamse opnamen is niet steeds de ondersoort vermeld. Cladonia uncialis komt vooral voor in droge heide en de Associatie van Buntgras en Heidespurrie, daarnaast ook in vochtige en natte heide, en ook in een (zwak ontwikkeld) Zilverhaver-verbond (Thero-Airion) van de middeloude duinen van de Schuddebeurze te Westende. Door dit laatste is Cladonia uncialis niet bruikbaar als differentiërend taxon ten opzichte van de rest van de klasse, maar wél ten opzichte van de Duin-Buntgras-associatie (Violo-Corynephoretum). De meeste Corynephorion-opnames met C. uncialis zijn opnieuw uit de jaren ’50 (Dethioux, Traets). De recentere zijn vooral uit de Maten te Genk afkomstig (Kenis 1978).
Cladonia crispata var. cetrariiformis komt evenveel voor in droge heide als in de Associatie van Buntgras en Heidespurrie. Daarnaast wordt ze beperkt aangetroffen in natte heide. Binnen de Klasse der droge graslanden op zand is het een goede differentiërende soort voor de Associatie van Buntgras en Heidespurrie. De opnames in het Corynephorion zijn afkomstig van de Kalmthoutse heide en Achterbroek Kalmthout (Traets 1959), Begijnendijk Betekom, Aarschot Langdorp (Dethioux 1956), Essen Wildert (Sougnez 1957) en Oud-Turnhout (De Blust 1990).
Cladina ciliata wordt door Weeda et al. (1996) als enige kensoort voor de Duin-Buntgras-associatie (Violo-Corynephoretum) opgegeven. In Vlaanderen heeft deze soort echter een bredere amplitude. Ze komt ook voor in de Associatie van Buntgras en Heidespurrie en bovendien ook in kalkrijker duin. In het Buntgras-verbond komt (kwam?) Cladina ciliata voor in Langdorp Aarschot, Begijnendijk Betekom en Holsbeek Kortrijk-Dutsel (Dethioux 1956). Er zijn geen recente opnames.
De Duin-Buntgras-associatie (Violo-Corynephoretum) heeft in Vlaanderen geen eigen kentaxa. Alleen indien epifytische gemeenschappen buiten beschouwing gelaten worden kunnen een aantal lichenen als Evernia prunastri en Parmelia sulcata als kentaxa beschouwd worden. Massart (1913) beschreef destijds nog een aantal terrestrische kortsmossen als Usnea hirta, U. articulata en Ramalina farinacea … die wellicht ook in dit vegetatietype thuishoren. Deze komen echter terrestrisch zeer zeldzaam voor. Muurpeper (Sedum acre), Ruw vergeet-me-nietje (Myosotis ramosissima), Vroegeling (Erophila verna), Jakobskruiskruid (Senecio jacobaea), Dwerggras (Mibora minima), Rood zwenkgras (Festuca rubra), Duinreigersbek (Erodium cicutarium subsp. dunense), Geel walstro (Galium verum), Duinviooltje (Viola curtisii), de mossen Klauwtjesmos (Hypnum cupressiforme), Grijze bisschopsmuts (Racomitrium canescens), Bleek dikkopmos (Brachythecium albicans) en de lichenen Cladonia rangiformis, Cladonia foliosa en Cladonia ramulosa differentiëren de associatie ten opzichte van de Associatie van Buntgras en Heidespurrie. Omdat dit vegetatietype niet buiten de duinen voorkomt verwijzen voor een verdere bespreking naar Vandenbussche (2002). De opnames die voor de vergelijking gebruikt werden zijn afkomstig van de Oostvoorduinen en de Duinparklaan te Oostduinkerke (Hoffmann 1984, 1990) en de binnenduinen van Adinkerke-Ghyvelde (Stieperaere 1974, Vanhecke & Clarysse 1975, Hoffmann 1987, Zwaenepoel 1992, Zwaenepoel & Vanhecke 1994).
Subassociaties
Uit de tabellen komen twee duidelijke subassociaties naar voor.
De subassociatie inops is negatief gedifferentiëerd.
De subassociatie cladonietosum wordt gedifferentiëerd door een hele reeks lichenen, waarvan een groot aantal alleen in de oudere opnames voorkomen. Hun huidige aanwezigheid dient herbevestigd te worden. De belangrijkste differentiërende soorten zijn in volgorde van presentie: Cladonia floerkeana, Cladonia coccifera, Cladina portentosa, Cladonia chlorophaea, Cladonia gracilis, Cladonia bacillaris, Cladonia zopfii, Cladonia uncialis biuncialis, Cladonia crispata var. cetrariiformis, Cladonia subulata, Cladina mitis, Cladonia macilenta en Cladonia digitata.
Romp- en derivaatgemeenschappen
RG Bochtige smele-[Corynephorion canescentis]. Onder beschaduwing, vooral van dennenaanplanten, komen vaak degradatiestadia voor, waarin Bochtige smele (Deschampsia flexuosa) gaat overheersen.
De DG Grijs Kronkelsteeltje-[Corynephorion] en DG Grijs kronkelsteeltje-[Koelerio-Corynephoretea] komen zowel in de duinen als binnenlandse zandduinen voor. Grijs kronkelsteeltje (Campylopus introflexus) is een neofyt die sinds een kleine halve eeuw sterk uitbreidt en nogal desastreus tekeer gaat in delicate mossen- en lichenenvegetaties.
In het eerste overzicht van de Belgische plantengemeenschappen (Lebrun et al. 1949) wordt het Corynephorion canescentis Klika 1931 ook reeds aangehaald, met kensoorten Zandblauwtje (Jasione montana), Vogelpootje (Ornithopus perpusillus), Klein tasjeskruid (Teesdalia nudicaulis), Dwergviltkruid (Filago minima), Overblijvende hardbloem (Scleranthus perennis), Vroege haver (Aira praecox) en de toevoeging ‘etc.’.
Westhoff & Den Held (969) beperken het Buntgras-verbond veel meer en geven Heidespurrie, Etagebekermos, Cladonia polydactyla, Cladonia destricta (= zopfii), Stereocaulon condensatum en de basidiomyceten Clavaria argillacea en Rhizopogon luteolus als kensoorten op. Cladonia polydactyla komt bij Weeda et al. (1996) niet meer voor. Brand et al. (1988) noemen het een soort van boomvoeten en sterk humeuze boswalletjes.
Weeda et al. (1996) geven een analoog beperkt verbond weer, maar de kensoorten zijn opnieuw enigszins gewijzigd. Buntgras (tevens klasse), Ruig haarmos, Coelocaulon aculeatum en Cladonia ramulosa worden kensoorten genoemd. Cladonia coccifera, Cladina portentosa, Cladonia glauca, Cladonia floerkeana en Cladonia gracilis differentiëren het verbond ten opzichte van de rest van de Klasse der droge graslanden op zand.
Uit de Vlaamse tabellen komen volgende nuances naar voor:
De afbakening van Lebrun et al. (1949) is te breed. De meeste soorten die genoemd worden hebben ofwel een bredere ecologische amplitude (Vroege haver, Zandblauwtje) ofwel een associatiestatus (Vogelpootje, Klein tasjeskruid, Dwergviltkruid) van vegetaties die niet meer in dit verbond geplaatst worden in Vlaanderen.
De paddestoelsoorten die Westhoff & Den Held (1969) vermelden komen niet in onze tabellen voor, evenmin als Coelocaulon condensatum.
De ken- en vooral differentiërende taxa in Weeda et al. (1996) worden beïnvloed door het feit dat ze twee associaties in het verbond onderscheiden, namelijk een binnenlandse Associatie van Buntgras en Heidespurrie (Spergulo-Corynephoretum) en een Duin-Buntgras-associatie (Violo-Corynephoretum) van de ontkalkte binnenduinrand of de noordelijker zuurdere duinen.
Onze Twinspantabel met alle opnames van Buntgras laat een indeling zien, waarbij eerst het Spergulo-Corynephoretum samen met het Thero-Airion afgesplitst wordt van alle duinopnames. Pas in tweede instantie wordt het Violo-Corynephoretum (van de binnenduinen van Adinkerke-Ghyvelde en de Oostvoorduinen van Oostduinkerke) binnen die duingraslanden afgesplitst van de vertegenwoordigers van kalkrijkere omstandigheden. De belangrijkste conclusie die we hieruit trekken is dat het Violo-Corynephoretum in Vlaanderen beter niet in het Buntgras-verbond geplaatst wordt. Daarmee sluit onze indeling best aan bij deze van Westhoff & Den Held (1969) die ook slechts één associatie in het verbond erkennen en het Violo-Corynephoretum in het Galio-Koelerion plaatsen. De plaatsing van deze vegetatie in Nederland binnen het Corynephorion heeft er wellicht mee te maken dat de duinen vanaf Bergen-op-zoom veel minder invloed ondervinden van de schelpenrijkdom van de Noord-Franse en Engelse kalkkusten. Deze duinen zijn veel zuurder dan zelfs de meest ontkalkte in Vlaanderen (de binnenduinen van Adinkerke, de Schuddebeurze te Westende en d’Heie te Bredene).
Cladonia ramulosa wordt in Nederland (Weeda et al. 1996) als een zwakke kensoort van het Buntgrasverbond aanzien. In Vlaanderen komt deze soort meest voor in Cladonia-rijke droge heidevegetaties en daarnaast vooral in de Duin-Buntgras-associatie (Violo-Corynephoretum) van de ontkalkte binnenduinen, maar nauwelijks in het binnenlandse Buntgras-verbond (Essen Wildert: Traets 1956). Cladonia ramulosa is dus eerder een differentiërende soort voor de Duin-Buntgras-associatie ten opzichte van de Associatie van Buntgras en Heidespurrie (Spergulo-Corynephoretum).
Cladonia coccifera komt in Vlaanderen enkel in de binnenlandse opnames voor en ontbreekt in de ontkalkte duinen, volgens de beschikbare opnamen. Het is duidelijk een van de algemenere Cladonia’s (127 opnamen). Er is een presentie-optimum in het verbond, maar daarnaast kom Cladonia coccifera ook veelvuldig voor in door Grove den beschaduwde schrale graslanden met veel Bochtige smele, alsook beperkt in het Zilverhaver-verbond (Thero-Airion) en vochtige heide. De opnames zijn, analoog aan deze voor het hele verbond, afkomstig van de klassieke standplaatsen van de auteurs uit de jaren 1950-1960 (Dethioux, Traets, Sougnez) en recenter uit de Maten te Genk (Kenis 1978).
Cladina portentosa komt voor in het Buntgras-verbond (Corynephorion), in de Duin-Buntgras-associatie (Violo-Corynephoretum), maar meest nog in beschaduwde omstandigheden onder den of andere houtige soorten, waarbij het Buntgras-verbond overgaat in Bochtige smele-begroeiingen of andere degradatiestadia. Daarnaast treffen we deze soort ook nog aan in vochtige en natte heide en heischraal grasland. De opnames in het Corynephorion zijn afkomstig van Essen Wildert (Traets 1956), Aarschot (Sougnez 1956), Begijnendijk Betekom (Dethioux 1957), de Kalmthoutse heide (Traets 1959, De Blust 1978), de Maten te Genk (Kenis 1978), Westmalle-Oostmalle (De Blust 1990).
Cladonia floerkeana komt slechts in het binnenland voor en niet in de ontkalkte duinen, volgens de beschikbare (186) opnamen. Daarnaast komt Cladonia floerkeana vooral voor in droge, vochtige zowel als natte heide of heischraal grasland. In geen van de vermelde vegetatietypes is er een duidelijk presentie- of bedekkingsoptimum. Cladonia floerkeana kan dus als een differentiërende soort voor het verbond binnen de klasse gelden. Gezien het grote aantal opnamen vertoont deze soort grotendeels een verspreiding als deze van het verbond, met de klassieke opnamelocaties uit de jaren 1950-1960 (Dethioux, Traets, Sougnez) en recentere van de Schobbejakshoogte te Sint-Kruis Brugge (Stieperaere 1965), de Maten te Genk (Kenis 1978) en de Kalmthoutse heide (De Blust 1978).
Cladonia gracilis is een soort van het Buntgras-verbond, van de Duin-Buntgras-associatie, droge, vochtige en natte heide en vochtig heischraal grasland. De presentie- en bedekking zijn net iets hoger in het Buntgras-verbond dan in de overige vegetatietypes, maar onvoldoende om echt van een kensoort te spreken. Binnen het Buntgras-verbond werd de soort aangetroffen in Holsbeek Sint-Pieters-Rode, Begijnendijk Betekom en Langdorp Aarschot (Dethioux 1956), Essen Wildert (Traets 1956), Beveren-Doel (Traets 1958), de Kalmthoutse hei (Traets 1959) en de Maten te Genk (Kenis 1978).
Ook Cladonia glauca wordt door Weeda et al. (1996) als differentiërend voor het verbond beschouwd. In Vlaanderen is deze Cladonia slechts met 13 opnames gedocumenteerd, waarvan 11 van Cladonia-rijke droge heide (Overijse, Rotselaar, Kalmthoutse heide, Genk) en één van een wegberm (Genk). Slechts één opname is een duidelijke Buntgras-verbond-opname. De opname dateert echter van 1958 en van een plaats waar ze momenteel praktisch zeker verdwenen is (Beveren, Doel: Traets 1958).
Onderverdeling
Associaties
Lebrun et al. (1949) onderscheiden 5 associaties binnen het verbond, waarvan 3 relevant voor Vlaanderen, volgens hun aanduiding van fytogeografische districten. Twee van de drie associaties slaan bovendien op de duinen en worden hier niet verder behandeld. Er rest dus de ‘Association à Corynephorus canescens (Corynephoretum canescentis Tüxen 1937)’ met Buntgras, Heidespurrie en Klein tasjeskruid als kentaxa.
Westhoff & Den Held (1969) onderscheiden slechts één associatie, de Buntgras-associatie (Spergulo-Corynephoretum (R.TX. 1928) Libbert 1932 em. Passarge 1960), met dezelfde kensoorten als voor het verbond reeds opgegeven.
Weeda et al. (1996) onderscheiden twee vegetaties. Naast de hierboven reeds tweemaal vermelde associatie wordt ook het de Duin-Buntgras-associatie (Violo-Corynephoretum Westhoff ex Boerboom 1960), een plantengemeenschap van ontkalkte duinen, binnen het verbond geschoven. De auteurs erkennen de intermediaire positie tussen het Phleo-Tortuletum van de kalkrijke duinen en de Buntgras-associatie, maar kiezen deze plaatsing wegens de sterkste floristische verwantschap.
Uit de Vlaamse tabel komen volgende nuances naar voor:
Zoals bij het verbond geargumenteerd erkennen wij slechts één associatie, namelijk:
de Associatie van Buntgras en Heidespurrie (Spergulo-Corynephoretum Libbert 1932).
Heidespurrie (Spergula morisonii), Ruig haarmos(Polytrichum piliferum, preferent, tevens verbond en orde), Cladonia zopfii, Etagebekermos (Cladonia cervicornis) en Klein kraakloof (Coelocaulon muricatum) zijn kensoorten van de Associatie van Buntgras en Heidespurrie. Cladonia crispata var. cetrariiformis, Cladonia macilenta en Cladonia bacillaris zijn differentiërend ten opzichte van de rest van de klasse. Zandstruisgras (Agrostis vinealis) en Cladonia uncialis zijn differentiërend ten opzichte van de Duin-Buntgras-associatie (Violo-Corynephoretum).
Klein tasjeskruid hoort niet in deze associatie, noch binnen het verbond, maar is een kensoort van het Zilverhaver-verbond (Thero-Airion) en daarbinnen van de enige associatie, de Vogelpootjes-associatie (Ornithopodo-Corynephoretum).
Etagebekermos (Cladonia cervicornis) is slechts met vier opnames gedocumenteerd, namelijk van Wildert (Essen), Achterbroek (Kalmthout) en de Kalmthoutse heide (Traets 1955, 1956, 1957, Sougnez 1957). Het gaat telkens om mozaiekvegetaties van droge heide met de Associatie van Buntgras en Heidespurrie. Alle vier de opnames dateren reeds van de periode 1955-1957. Het gebrek aan recente opnames doet vrezen dat de soort mogelijks inmiddels niet meer voorkomt.
Cladonia strepsilis is slechts met één opname gedocumenteerd (Traets 1961). Het gaat om een opname uit 1961 uit de buurt van Genk. Uit de soortensamenstelling te oordelen gaat het om een Cladonia-rijke Calluna-heide met Grove den in de buurt (vliegden?, aanplant?). De opname is geen typische Buntgras-vegetatie. Alleen Ruig haarmos en Purpersteeltje zijn soorten van de Klasse der droge graslanden op zand. De overige soorten zijn vooral lichenen, met een ecologische amplitude die zowel droog grasland als heide bestrijkt. De tussenperiode van 40 jaar doet vrezen dat ook deze soort wel eens compleet verdwenen zou kunnen zijn.
Klein kraakloof (Coelocaulon muricatum) wordt door Weeda et al. (1996) differentiërend genoemd voor de associatie ten opzichte van de rest van de klasse. In Vlaanderen is deze soort echter uitsluitend van deze associatie gedocumenteerd (12 opnames, Dethioux 1956, Traets 1955, Sougnez 1957, Traets 1957 en Traets 1959), zij het in mozaiek met Calluna-heide, zodat we ze als een lokaal kentaxon kunnen beschouwen. Alle opnames dateren echter reeds van 1956-1959 (Essen Wildert, Achterbroek Kalmthout, Kalmthoutse heide, Holsbeek Sint-Pieters-Rode, Begijnendijk Betekom en Aarschot), zodat het te vrezen valt dat de soort er wellicht niet op vooruitgegaan is. Helemaal verdwenen is ze echter niet. Ze werd recent nog van enkele plaatsen in de Antwerpse Kempe, gesignaleerd (mondelinge mededeling Jos Gysels).
Sterocaulon condensatum en saxatile, die volgens Masselink (1994) en Weeda et al. (1996) eveneens als kensoorten beschouwd worden, ontbreken in het Vlaamse opnamemateriaal.
Cladonia uncialis subsp. biuncialis is volgens Weeda et al. (1996) differentiërend voor de associatie ten opzichte van de rest van de klasse. In de Vlaamse opnamen is niet steeds de ondersoort vermeld. Cladonia uncialis komt vooral voor in droge heide en de Associatie van Buntgras en Heidespurrie, daarnaast ook in vochtige en natte heide, en ook in een (zwak ontwikkeld) Zilverhaver-verbond (Thero-Airion) van de middeloude duinen van de Schuddebeurze te Westende. Door dit laatste is Cladonia uncialis niet bruikbaar als differentiërend taxon ten opzichte van de rest van de klasse, maar wél ten opzichte van de Duin-Buntgras-associatie (Violo-Corynephoretum). De meeste Corynephorion-opnames met C. uncialis zijn opnieuw uit de jaren ’50 (Dethioux, Traets). De recentere zijn vooral uit de Maten te Genk afkomstig (Kenis 1978).
Cladonia crispata var. cetrariiformis komt evenveel voor in droge heide als in de Associatie van Buntgras en Heidespurrie. Daarnaast wordt ze beperkt aangetroffen in natte heide. Binnen de Klasse der droge graslanden op zand is het een goede differentiërende soort voor de Associatie van Buntgras en Heidespurrie. De opnames in het Corynephorion zijn afkomstig van de Kalmthoutse heide en Achterbroek Kalmthout (Traets 1959), Begijnendijk Betekom, Aarschot Langdorp (Dethioux 1956), Essen Wildert (Sougnez 1957) en Oud-Turnhout (De Blust 1990).
Cladina ciliata wordt door Weeda et al. (1996) als enige kensoort voor de Duin-Buntgras-associatie (Violo-Corynephoretum) opgegeven. In Vlaanderen heeft deze soort echter een bredere amplitude. Ze komt ook voor in de Associatie van Buntgras en Heidespurrie en bovendien ook in kalkrijker duin. In het Buntgras-verbond komt (kwam?) Cladina ciliata voor in Langdorp Aarschot, Begijnendijk Betekom en Holsbeek Kortrijk-Dutsel (Dethioux 1956). Er zijn geen recente opnames.
De Duin-Buntgras-associatie (Violo-Corynephoretum) heeft in Vlaanderen geen eigen kentaxa. Alleen indien epifytische gemeenschappen buiten beschouwing gelaten worden kunnen een aantal lichenen als Evernia prunastri en Parmelia sulcata als kentaxa beschouwd worden. Massart (1913) beschreef destijds nog een aantal terrestrische kortsmossen als Usnea hirta, U. articulata en Ramalina farinacea … die wellicht ook in dit vegetatietype thuishoren. Deze komen echter terrestrisch zeer zeldzaam voor. Muurpeper (Sedum acre), Ruw vergeet-me-nietje (Myosotis ramosissima), Vroegeling (Erophila verna), Jakobskruiskruid (Senecio jacobaea), Dwerggras (Mibora minima), Rood zwenkgras (Festuca rubra), Duinreigersbek (Erodium cicutarium subsp. dunense), Geel walstro (Galium verum), Duinviooltje (Viola curtisii), de mossen Klauwtjesmos (Hypnum cupressiforme), Grijze bisschopsmuts (Racomitrium canescens), Bleek dikkopmos (Brachythecium albicans) en de lichenen Cladonia rangiformis, Cladonia foliosa en Cladonia ramulosa differentiëren de associatie ten opzichte van de Associatie van Buntgras en Heidespurrie. Omdat dit vegetatietype niet buiten de duinen voorkomt verwijzen voor een verdere bespreking naar Vandenbussche (2002). De opnames die voor de vergelijking gebruikt werden zijn afkomstig van de Oostvoorduinen en de Duinparklaan te Oostduinkerke (Hoffmann 1984, 1990) en de binnenduinen van Adinkerke-Ghyvelde (Stieperaere 1974, Vanhecke & Clarysse 1975, Hoffmann 1987, Zwaenepoel 1992, Zwaenepoel & Vanhecke 1994).
Subassociaties
Uit de tabellen komen twee duidelijke subassociaties naar voor.
De subassociatie inops is negatief gedifferentiëerd.
De subassociatie cladonietosum wordt gedifferentiëerd door een hele reeks lichenen, waarvan een groot aantal alleen in de oudere opnames voorkomen. Hun huidige aanwezigheid dient herbevestigd te worden. De belangrijkste differentiërende soorten zijn in volgorde van presentie: Cladonia floerkeana, Cladonia coccifera, Cladina portentosa, Cladonia chlorophaea, Cladonia gracilis, Cladonia bacillaris, Cladonia zopfii, Cladonia uncialis biuncialis, Cladonia crispata var. cetrariiformis, Cladonia subulata, Cladina mitis, Cladonia macilenta en Cladonia digitata.
Romp- en derivaatgemeenschappen
RG Bochtige smele-[Corynephorion canescentis]. Onder beschaduwing, vooral van dennenaanplanten, komen vaak degradatiestadia voor, waarin Bochtige smele (Deschampsia flexuosa) gaat overheersen.
De DG Grijs Kronkelsteeltje-[Corynephorion] en DG Grijs kronkelsteeltje-[Koelerio-Corynephoretea] komen zowel in de duinen als binnenlandse zandduinen voor. Grijs kronkelsteeltje (Campylopus introflexus) is een neofyt die sinds een kleine halve eeuw sterk uitbreidt en nogal desastreus tekeer gaat in delicate mossen- en lichenenvegetaties.
Milieu
Bodem:
De karakteristieke bodem van het Buntgrasverbond is een zandige, zure, leemarme, humusarme bodem. Het leemgehalte is nog lager in het Kempens (fytogeografisch) district dan in het Vlaams district en dit verbond is er dan ook navenant algemener. Er is meestal geen profielontwikkeling in het beweeglijke stuifzand waar te nemen (regosol), maar oudere overstoven humeuze horizonten van een podzolbodem komen wel vaak voor op een bepaalde diepte. pH Het aantal pH-metingen van dit milieu in Vlaanderen is eerder gering. Er is een variatie in bodem-pH van 4,1 tot 6,1 of met andere woorden van sterk tot zwak zuur (metingen Mol, Turnhout, Oud-Turnhout, Sledderlo Genk, Bocholt, Hamont-Achel, Schobbejakshoogte Sint-Kruis Brugge, Prins Leopoldlaan Eeklo).
Milieukarakteristieken:
Vochthuishouding Het verbond is grondwateronafhankelijk. De meeste soorten zijn door speciale aanpassingen beschermd tegen sterke uitdroging (opgerolde bladeren van Buntgras, leerachtige thalli van lichenen, glasharen van mossen, …). De temperatuur kan in dit milieu soms oplopen tot 60°. De zandkorrels van dit milieu zijn vaak waterafstotend door een dunne film van algen. De droogste zanden komen voor op het Kempens plateau (50 tot 104 m hoog), waar de onderliggende Maasgrind-puinkegel voor een zeer uitgesproken afwatering zorgt. Licht Het verbond gedijt optimaal in het volle zonlicht. Op zuidhellingen kan het daardoor langer standhouden dan op de vochtiger noordhellingen, waar humusvorming sneller optreedt. Licht is hier echter een indirecte factor. De droogte ten gevolge van de expositie aan de zon is veel belangrijker.
Beheer
Ontstaan:
Het Buntgras-verbond groeit meestal op beweeglijk zand. Dat kan van verschillende origine zijn. Pleistocene eolische dekzanden of Holocene stuifzanden zijn meest relevant. Het is echter vooral de graad van middeleeuwse heidebenutting die de oppervlakte aan geschikt biotoop bepaalde. In het Vlaams district kwam het biotoop op beperkte schaal in de zogenaamde veldgebieden en als rivierduinen naast de Schelde en zijn bijrivieren voor; in de Kempen op uitgestrektere schaal in de heide- en stuifzandgebieden. De Kalmthoutse heide is een belangrijk gebied voor dit biotoop, waar we in detail over het ontstaan ingelicht zijn (Hoffmann 1984, De Blust & Slootmaekers 1997). De ontstaansgeschiedenis is extrapoleerbaar voor heel wat analoge gebieden. De opbouw van de duinmassievenheeft zich voornamelijk in drie fasen afgespeeld: De eerste fase in de opbouw van de landduinen deed zich voor tussen omstreeks 12.000 en 6000 voor C. (Formatie van Beerse). Kwartair-stratigrafisch dienen ze geplaatst tijdens het Tardiglaciaal (Dryas en Pre-)boreaal) en het Boreaal. Het klimaat was toen droog en relatief koud. Uit de rivieren en ook uit het binnenland ging zand opwaaien. Zo moeten uit het Scheldedal bij Zandvliet-Ossendrecht grote hoeveelheden stuifzand zijn uitgewaaid. Dit zand bouwde grote paraboolduinen op die onder inwerking van de zuidwestenwinden over het land schreden en zelfs tot bij Kalmthout als grote wandelduinen landinwaarts trokken. De prehistorische en historische kolonisatiefasen brachten in de Kempen ontbossingen mee. Hierdoor kwam het duinzand weer onder invloed van de wind en werden nieuwe duinvormen uitgebouwd. (Formatie van Meer en Kalmthout). Kwartair-stratigrafisch dienen ze tot het Subboreaal en het Subatlanticum gerekend te worden. Ook nu nog treedt windwerking op, voorzeker in belangrijke mate onder invloed van de mens, waarbij vooral dient gedacht aan toeristen, spelende kinderen en ruiters die de plantengroei vernietigen. Deze duinfase dient eveneens in de chronologie tot de formatie van Meer en Kalmthout gerekend te worden. De gebogen vormgeving die we in het macroreliëf van elk van de duinmassieven min of meer duidelijk kunnen herkennen laat ons toe deze massieven als grote parabolen te beschrijven, die grote pannen omsluiten waarin vennen voorkomen. Daar paraboolduinen worden opgebouwd door winden waarvan de dominerende richting overeenstemt met die van het centrale kernlichaam van het parabool, dienen we hieruit te besluiten dat vooral zuidwestenwinden een heel belangrijke rol hebben gespeeld bij de vormgeving van dit duinlandschap. Toch zijn deze macrostructuren niet de meest in het oog springende reliëfvormen. Op het terrein domineren de microvormen. In Oost- en West-Vlaanderen komen twee types landduinen voor. Enerzijds gaat het om landduinen van dagzomende dekzanden (Schobbejakshoogte, Heidebos Moerbeke, Stropersbos Stekene,…), anderzijds om relicten waar zand door activiteit van de Schelde en bijrivieren dagzoomt (Speelbos en Den Blakken Wetteren, landduin Kalkense Meersen te Uitbergen, Molsbergen te Lokeren, golfterrein Sint-Martens-Latem, Schellebelle, Berlare). We verwijzen voor het ontstaan van deze gebieden naar het volgende hoofdstuk (Thero-Airion).
Successie:
Uit de vegetatietabellen blijkt vooral een successie van het Buntgras-verbond naar droge heide, waarbij het Buntgras-verbond nog lange tijd in microhabitats tussen de dominante heidestruiken blijft voorbestaan. Anderzijds is er ook een ruime reeks voorbeelden van successie onder toenemende beschaduwing. Deze is in geringe mate onder spontaan Eiken-Berken-bos gedocumenteerd, maar vooral onder naaldhoutaanplant, waarbij Grove den de belangrijkste naaldboom is. Verder zijn er successiestadia naar monotone Zandstruisgras-, Gewoon struisgras- of Fijn schapengrasvegetaties, bijvoorbeeld onder ponybegrazing. Onder schapenbegrazing zijn er successiestadia naar een weliswaar meer gesloten grasland met dezelfde dominante grassoorten, maar waarin Zilverhaververbond-soorten (Thero-Airion) een belangrijke plaats innemen. Dit is een van de belangrijkste argumenten om in dit biotoop schapenbegrazing te verkiezen boven ponybegrazing. In nogal wat Kempische industrieterreinen (Lommel, …) komen uitgestrekte Buntgrasvegetaties voor op geëgaliseerde stuifzandbodems. Hierin vestigen zich meestal een hele reeks exoten, adventieven en planten uit andere vegetatietypes van de Klasse der droge graslanden op zand. Eén van de opvallende soorten met een optimum in dit type is Scherpe fijnstraal. Ook diverse Teunisbloemsoorten, alsook traditionele spoorwegbegeleiders voelen zich hierin thuis. De successie in deze vegetatie is sterk door helling en expositie bepaald. De extremere zuid-geëxposeerde vertegenwoordigers kunnen veel langer standhouden, dan deze op noordhellingen, waar humusvorming in een iets vochtiger milieu een snellere successie naar gesloten grasland inluidt.
Bedreigingen:
Afgraven van duinen, omzetting in landbouwgrond, Grove denaanplantingen, successie naar Bochtige smele-, Zandstruisgras- of Gewoon struisgras-grasland onder invloed van atmosferische depositie, omzetting in industriegebied, betreding, invasie door het exotische mos Grijs kronkelsteeltje (Campylopus introflexus) en het wegvallen van konijnenbegrazing zijn belangrijke bedreigingen voor dit type. Subtielere bedreigingen zijn de geleidelijke successie van dit type naar graziger begroeiingen zelfs onder een natuurbeheer dat zich van de waarde van dit type bewust is. Vooral in de Oost- en West-Vlaamse veldgebieden zijn de restantjes zo zeldzaam dat ze een speciale aandacht vergen. De grootste afname van de landduinen begon reeds in de 18de eeuw. Maria Theresia vaardigde een ‘plakkaat’ uit in 1772 dat de ontginning van woeste gronden verplichtte. Anders zou het eigendomsrecht vervallen en zou de staat de grond verwerven. Jaarlijks moest één tiende van het eigendom worden ontgonnen. Voor de Kalmthoutse heide bijvoorbeeld voelde de Abdij van Tongerlo zich hierdoor verplicht de ontginning aan te vatten (De Blust & Slootmaekers 1997). Niet dat het zo’n vaart liep. Voor de omzetting in landbouwgrond was er nog een groot mesttekort. Bovendien hadden de boeren de heide nodig in hun traditioneel bedrijf. Vanaf die tijd is echter wél veel stuifduin in naaldhout omgezet. Het grote aantal opnames uit de jaren ’50 (Essen Wildert, Kalmthout Achtermoer, Kalmthout Nieuwbroek, Kalmthoutse heide, Berendrecht-Lillo-Zandvliet, Beveren-Doel, Aarschot Langdorp, Holsbeek Sint-Pieters-Rode, Holsbeek Kortrijk-Dutsel, Holsbeek Nieuwenrode, Begijnenbeek Betekom, Tielt-Winge Houwaart, Opglabbeek) in vergelijking met recente opnames doet vrezen dat vele van de hier besproken vegetaties reeds verdwenen zijn.
Inwendig beheer:
Bij het traditionele beheer van heidevelden mogen we wellicht aannemen dat binnenlandse stuifduinen meebegraasd werden met de droge heide, maar dat hun zeer geringe voedselaanbod ook geen speciaal bezoek waard was. (Over)begrazing veroorzaakte trouwens veelal een hernieuwd stuiven van het duin. De binnenduinen hadden dus nauwelijks een functie in het traditionele agrarische bedrijf. Burny (1999) beschrijft wel hoe ze rond 1930 afgegraven werden om turfkuilen op te vullen (Zwarte beek Koersel, Laakbeek-Waterstraatbeek te Korspel Beverlo, Voorselerven Beverlo). Die konden dan nadien eventueel in weiland omgezet worden. Daarnaast werd veel duinzand afgegraven om te gebruiken bij de bouw van huizen. Burny (1999) beschrijft het van de Limburgse Kempen (Oostham, Hechtel, Opglabbeek) van de jaren ’40 van twintigste eeuw. De Blust & Slootmaekers (1997) beschrijven reeds het afgraven van het zand van de Kalmthoutse heide tussen 1860 en 1865. Hiermee werden de Spaanse vesten rond Antwerpen gedempt. In 1892 gebruikte men opnieuw veel zand voor de spoorweg tussen Antwerpen centraal en Antwerpen-Dam. In de West-Vlaamse stuifzandgebieden was het gebruik van het stuifzand vergelijkbaar. In de Schobbejakshoogte te Sint-Kruis Brugge (ruimer toponiem: ’t Wit zand’) werd in de jaren ’50 twee jaar intensief zand gewonnen, zodat het stuifzand naar schatting zo’, 1-3 m lager kwam te liggen (Zwaenepoel 1999). Van de hele zandboog waartoe dit kleine reservaatje behoort (stuifzanden van de Vlaamse vallei, dekzandrug Roksem-Stekene) schiet momenteel amper meer over dan wat relictjes te Assebroek-Sint-Kruis-Sijsele, de bossen van Eeklo-Lembeke, heidefragmenten te Zelzate-Moerbeke, het natuurreservaat de Stropers en de Heide van Waasmunster (E3). De grootschaligheid van stuifzandgebieden is een bijna noodzakelijke voorwaarde voor hun voortbestaan op langere termijn, zonder al te veel tuinierend natuurbeheer. In kleine natuurgebiedjes is de activiteit van konijnen bijna onmisbaar om een zekere verstuiving gaande te houden. Met de recente terugval van de konijnenpopulatie (myxomatose in combinatie met een virale besmetting) lijkt menselijke tussenkomst in de vorm van kappen van bosopslag rondom en plaggen vaak noodzakelijk, wil men dit biotoop behouden. In de Schobbejakshoogte te Sint-Kruis worden in twee van elkaar afgescheiden gedeelten Buntgrasvegetaties begraasd enerzijds door Shetland-pony’s, anderzijds door heideschapen. In beide gedeelten dreigt de vegetatie geleidelijk dicht te groeien door de afgenomen recreatie- en andere druk sinds het gebied reservaat werd, maar de successie is duidelijk verschillend. Onder de ponybegrazing krijgen we een dominatie van Gewoon struisgras, waarin weliswaar het Kraakloof en de Cladonia’s standhouden, maar Buntgras niet en waarbij globaal een monotone grasvegetatie ontstaat. Onder de schapenbegrazing krijgen we een gevarieerde begroeing met heel veel eenjarige soorten, vooral van het Zilverhaververbond, waarbij Buntgras en Ruig haarmos ook standhouden. Het minste verschil in helling en expositie vertoont zijn weerslag in kleine nuances van mossen, korstmossen, grassen en kruiden. De voornaamste beheersmaatregel die faunistisch en meer bepaald voor dagvlinders (Kommavlinder, Heivlinder) aangeraden wordt is eveneens begrazing. Daarnaast wordt gefaseerd maaien en plaggen aanbevolen. Voor Kommavlinder wordt lokale herintroductie niet uitgesloten. Voor Kleine heivlinder komt ze niet in aanmerking. Voor Heivlinder wordt ze niet nodig geacht (Maes & Van Dyck 1996). Voor het terugkrijgen van Heivlinder in de Oost- en West-Vlaamse heide- en stuifzandreservaatjes lijkt er nochtans ook geen andere mogelijkheid dan herintroductie. De dispersiecapaciteit van deze vlinder lijkt niet groot genoeg om de brug tussen de (zee)duinen en de heideveldjes op eigen krachten te overwinnen.
Hydrologie
Grondwaterafhankelijk:
Niet van toepassing
Waarde
Biodiversiteit:
De Buntgrasvegetaties van Oost- en West-Vlaanderen zijn soortenarme vegetaties in vergelijking met de Kempische vertegenwoordigers. In de meeste gevallen ontbreekt zelfs in de kruidlaag Heidespurrie en het aantal soorten lichenen is uiterst beperkt (Coelacaulon aculeatum, Cladonia floerkeana, Cladonia furcata, Cladonia chlorophaea, …). Buntgras, Ruig haarmos en in de best ontwikkelde voorbeelden Kraakloof en enkele Cladonia’s kenmerken hier de vegetatie. Overgangen naar het Zilverhaververbond (Thero-Airion) komen vaak voor. De Kempische varianten van de subassociatie cladonietosum wijzen op veel beter ontwikkelde en soortenrijkere vertegenwoordigers. Wellicht moeten de inventarisaties van Michel Asperges (Cladonia-specialist) kunnen uitwijzen wat de actuele verspreiding van de zeldzamere soorten uit dit geslacht is.
Spontaniteit:
Dit type vertoonde zijn grootste verspreiding in Vlaanderen op het hoogtepunt van de ontbossing of met andere woorden op het hoogtepunt van de heidevelden in de Kempen en veldgebieden in Oost- en West-Vlaanderen. Op dat moment gaat het om een halfnatuurlijke vegetatie met de spontaniteitsgraad van heide, heischraal grasland etc. Door het natuurlijke proces van het stuiven en de geringe betreding te wijten aan de geringe veevoederwaarde van het vegetatietype is de natuurlijkheidsgraad zelfs nog iets hoger. Het is een open vraag of dit type ook op volledig natuurlijke wijze bestond in de overgang van ijstijden naar een milder klimaat, wat ons op zijn minst waarschijnlijk lijkt. De palynologische literatuur geeft echter geen uitsluitsel. De verschillende Spergula-soorten zijn pollenmorfologisch niet uit elkaar te halen. Wat betreft Buntgras is de toestand nog erger. Daar raakt men niet verder dan de aanduiding Poaceae sp.. Wat betreft zaden is de toestand evenmin rooskleuriger. De zaden van beide vermelde soorten zijn in Nederland en België nog nooit gevonden/herkend in archaeologische context (schriftelijke mededeling Jan Bastiaens, Instituut voor het Archeologisch Patrimonium, Buitendienst Oost-Vlaanderen, Abdijstraat 13-15, 9700 Oudenaarde)
Historiciteit:
Zoals hierboven vermeld is er wellicht een natuurlijk ontstaanstijdstip van dit type na de ijstijden en een historisch tijdstip dat samenvalt met de ontginning van bos, eerst in het neolithicum en later in de middeleeuwen.
Zeldzaamheid:
Van Landuyt et al. (1999) geven een oppervlakteschatting van ‘Ha* Struisgrasvegetatie op zure bodem (heischraal grasland)’. Deze vegetatie-omschrijving is voor menige kritiek vatbaar (term heischraal; niet alleen struisgrasvegetaties maar ook buntgrasvegetaties). Ze wordt bovendien niet bij de halfnatuurlijke graslanden opgegeven, maar bij de heiden. De minimale oppervlakte bedraagt 1530 ha (0,11% oppervlakte Vlaanderen), de maximale 3650 ha (0,27% oppervlakte Vlaanderen). Het is duidelijk dat gezien het Buntgras-verbond maar een kleiner onderdeel van Ha is, de oppervlakte van deze nog veel beperkter is. Heidespurrie is in de Oost- en West-Vlaamse stuifzandgebieden een uiterst zeldzaam taxon dat met uitsterven bedreigd is. Het werd recent nog gemeld van Wetteren (De Blust 1990) en de wegberm van de Prins Leopoldlaan te Eeklo (Zwaenepoel 1993). In de Kempen is Heidespurrie nog veel algemener in dit type voorkomend. Vele van de rendier- en bekermossen zijn hier echter ook uiterst zeldzaam geworden.
Vervangbaarheid:
De voorgeschiedenis van diverse terreinen toont aan dat het geologische proces van verstuiving opnieuw kan ontstaan zowel door klimatologische als meer antropogene processen. In theorie kan dit nog steeds, door bijvoorbeeld overrecreatie van natuurgebieden, kappen van dennenbossen enz. De laatste mogelijkheid is vanuit natuurbehoudsstandpunt misschien lokaal te overwegen. Het creëren van het stuivend duin is echter het minst moeilijke onderdeel van de operatie. Het terugkrijgen van de latere, lichenenrijke successiestadia van dit verbond is zeer sterk van grensoverschrijdende processen als luchtvervuiling en dergelijke afhankelijk.
Ontwikkelingsduur:
Voor het ontwikkelen van de delicate stadia van dit verbond (lichenrijke landduinen) is minimaal een periode van vele tientallen jaren vereist, gesteld dat de abiotische omstandigheden opnieuw gunstig worden. Onder de huidige condities valt te vrezen dat vele delicate vertegenwoordigers niet meer te ontwikkelen zijn.
Relaties
- heeft als indicatieve soort:
- heeft als kenmerkende soort:
- komt (gedeeltelijk) overeen met:
- is een subtype van:
-
Bomenwijzer
Ga op zoek naar één of meerdere bomen die voldoen aan jouw criteria.
-
-
Test jezelf
Wat weet jij over natuur, natuurbeheer en -beleid? Een overzicht van onze populairste testen.
