Natuurtype: Heischrale graslanden

Verbond der heischrale graslanden (Nardo-Galion, Nardo-Agrostion)

Dit type graslanden is relatief uitvoerig bestudeerd in België en Vlaanderen, zij het steeds met een erg beperkt aantal vegetatie-opnames.

Lebrun et al. (1949) maken het onderscheid tussen heiden en heischrale graslanden slechts op associatieniveau. Op een hoger niveau zitten beiden samen in een verbond Ulicion, met Struikheide (Calluna vulgaris), Kruipbrem (Genista pilosa), Grote wolfsklauw (Lycopodium clavatum), Bergwolfsklauw (Diphasiastrum issleri) en Gaspeldoorn (Ulex europaeus) als kensoorten.

Sougnez (1977) is de eerste die een globale Belgische vegetatietabel van Borstelgras-graslanden construeert. Hij steunt zich daarbij voor Vlaanderen op diverse publicaties van afzonderlijke gebieden (Heineman 1956, Stieperaere 1975). Hij maakt zich niet echt druk om de afgrenzing van het verbond en vermeldt zowel de benaming Violion caninae Schwick als de benaming Violo-Nardion Oberd. et al. zonder in te gaan op de afgrenzing ervan ten opzichte van hogere hiërarchische niveaus. Hij behandelt meteen de onderscheiden associaties.

Stieperaere (1990, 1993) maakte een atlantisch-europese revisie van de hele klasse Nardetea. Hij houdt een pleidooi heiden en heischrale graslanden in twee verschillende klassen onder te brengen in tegenstelling tot andere auteurs die beiden samenvoegen, voornamelijk op basis van gemeenschappelijk ontstaan. Dit laatste is op zich geen gebruikelijk argument in de vegetatiekunde. Wij volgen dus de opvatting dat beide kunnen gescheiden worden, voornamelijk op structurele basis (dwergstruikenvegetaties versus graslanden).

Binnen de klasse wordt meestal slechts één orde onderscheiden met weinig discussie.

Op verbondsniveau is er meer discussie, met name of er een Nardo-Agrostiion tenuis Sillinger 1933, een Violion caninae Schwickerath 1944 en een Nardo-Galion Preising 1950 moeten onderscheiden worden. Stieperaere (1990) erkent voor België het eerste en het derde verbond. Voor het praktische gebruik in België is een onderscheid tussen de twee verbonden nauwelijks op kensoorten te baseren, omdat de meeste ervan hier te zeldzaam zijn. Het Nardo-Agrostiion tenuis Sillinger 1933 bijvoorbeeld heeft als kensoorten Bleke zegge (Carex pallescens) en Grote tijm (Thymus pulegioides), die in Vlaanderen niet als kensoorten van heischraal grasland kunnen gelden, Pijlbrem (Genistella sagittalis), die hier quasi niet voorkomt, Rostkovs ogentroost (Euphrasia rostkoviana), die in de Belgische flora niet als soort erkend wordt en een indicatie is voor de moeilijke determinatie van ogentroostsoorten in het algemeen, Kalkwalstro (Galium pumilum), die praktisch niet in Vlaanderen voorkomt, Gevlekt hertshooi (Hypericum maculatum) idem, Witte veldbies (Luzula luzuloides), ontbrekend in Vlaanderen, Bergvenkel (Meum athamanticum) idem, Bosboterbloem (Ranunculus serpens), uiterst zeldzaam in Vlaanderen en tenslotte Mannetjesereprijs, zowat de enige bruikbare kensoort voor Vlaanderen, maar die vervelend genoeg in Vlaanderen ook in het volgende verbond aangetroffen wordt. Stieperaere rekent de Vlaamse droge heischrale graslanden en de kalk-associatie tot dit verbond. Het is duidelijk dat classificatie- en ordinatietechnieken, en algemene verwantschap hier een grotere rol in spelen dan de kensoorten van het verbond. Het vochtige Vlaamse heischrale grasland rekent Stieperaere tot het Nardo-Galion saxatilis Preising 1950 em. Stieperaere, meer bepaald het onderverbond Nardo-Galenion saxatilis. Ook hiervan zijn de internationaal geldende kensoorten vaak problematisch voor Vlaanderen. Tweenervige zegge, Gevlekte orchis (zwak), Dichtbloemige veldbies en Heidekartelblad zijn bruikbaar ook in Vlaanderen. Klokjesgentiaan heeft in Vlaanderen een optimum in natte heide, idem voor Trekrus. Veelbloemige veldbies (Luzula multiflora subsp. multiflora) heeft een ruimere amplitude, hoewel niet goed gekend wegens frequente verwarring met Gewone veldbies (Luzula campestris). Voor het praktische gebruik in Vlaanderen is het dus aangewezen dit verbondsniveau niet te sterk te benadrukken.

We overlopen kort de klassieke kensoorten die voor deze verbonden alsook de orde en de klasse opgegeven worden en die in Vlaanderen voorkomen of -kwamen, met een korte toelichting.

Rozenkransje (Antennaria dioica), Wolverlei (Arnica montana), Maanvaren, Bleke zegge, Pilzegge, Gevlekte orchis, Tandjesgras, Rood zwenkgras (Festuca rubra), Liggend walstro, Kalkwalstro, Stekelbrem, Veldgentiaan (Gentiana campestris), Veelbloemige veldbies, Borstelgras, Heidekartelblad, Gewone vleugeltjesbloem (Polygala vulgaris), Liggende vleugeltjesbloem, Tormentil, Bosboterbloem, Mannetjesereprijs, Hondsviooltje worden in internationale context genoemd als kensoorten van orde en klasse (Stieperaere 1993). Westhoff & Den Held (1969) vermelden ook nog Welriekende nachtorchis, Spits havikskruid (Hieracium lactucella) en Wilde narcis (Narcissus pseudonarcissus). Swertz et al. vermelden nog Witte muggenorchis (Leucorchis albida).

Tandjesgras is zowat de beste klassekensoort in Vlaanderen. De presentie is hoog en overschrijdt alle associaties. Daarbuiten is er een lichte indringing in overgangssituaties naar de matig voedselrijke vochtige graslanden (Arrhenatheretea) en naar mesofiele duingraslanden. Tormentil heeft eveneens een zeer hoge presentie in alle heischrale graslanden, maar treedt ook daarbuiten nog frequent op in allerlei overgangen en gedegradeerde graslanden, evenals in blauwgrasland. Borstelgras heeft een opvallend geringe presentie in Vlaamse heischrale graslanden. Alleen in de ontkalkingsfasen van de Tiendeberg (Vlaams gedeelte van de Sint-Pietersberg) heeft het een behoorlijke presentie. Verder is Borstelgras ook nog differentiërend om de Klokjesgentiaan-vertegenwoordigers van vochtig heischraal te helpen onderscheiden van de overige vochtige heischrale graslanden.

Mannetjesereprijs heeft de hoogste presentie in heischraal grasland, maar komt daarbuiten ook nog in bepaalde duingraslanden en in (duin)zoomvegetaties voor. Binnen heischraal is er geen duidelijke aftekening binnen een of andere ecologische gradiënt. De soort is dus kenmerkend voor verbond of hoger hiërarchisch niveau.

Hondviooltje heeft een erg analoge spreiding : hoogste presentie in heischraal en daarnaast nog behoorlijk wat in duinen. Zeker in zomen, maar ook in heischraal is er een determinatieprobleem voor wat betreft kruisingen met Bleeksporig bosviooltje. Buiten de bloeiperiode kunnen gemakkelijke foutieve determinaties optreden en deze bemoeilijken de tabel-interpretatie enigszins. Toch is het zonder twijfel een soort van verbond of hoger hiërarchisch niveau.

Maanvaren werd in Vlaanderen ondermeer in droog heischraal grasland op lemig zand (Gulke putten), op een koolmijnterril te Genk, in een duinvegetatie te Oostduinkerke en op de Tiendeberg te Kanne opgenomen en is verder ook bekend van een jarenlang met totaalherbicden behandelde wegberm te Antwerpen. Stieperaere (1990) geeft de soort op als differentiërend voor de Associatie van Liggend walstro en Schapegras, maar noemt ze geen kensoort. Het heischraal grasland van de Tiendeberg is niet mee in zijn tabel verwerkt. Globaal gezien blijkt Maanvaren associatie-overschrijdend en kan ze als een soort van verbond of hoger niveau beschouwd worden.

Welriekende nachtorchis is van 4 plaatsen met opnames gedocumenteerd (een wegberm in de Staatsbossen van Ravels, de Gulke Putten te Wingene, De Grote Klotteraard en het Zwart water, beiden te Turnhout. Alle Vlaamse opnamen zijn in de vochtige vleugel van het heischraal grasland gesitueerd. Net over de grens, in het Waalse gedeelte van de Sint-Pietersberg komt Welriekende nachtorchis echter ook in de ontkalkende heischrale graslanden voor, zodat de soort wellicht beter als een verbondskensoort dan als een associatiekensoort kan beschouwd worden.

Veelbloemige veldbies komt behalve in heischraal grasland ook met hoge presentie voor in blauwgrasland en in overgangssituaties naar iets voedselrijkere hooilanden. Een beoordeling van het sociologisch optimum wordt bemoeilijkt doordat in zeer veel opnames de vegetatieve veldbiezen niet gespecifieerd worden. De ondersoort congesta lijkt iets kieskeuriger dan de ondersoort multiflora en is trouwer aan vochtig heischraal grasland dan aan zijn algemenere tegenhanger multiflora.

Pilzegge heeft een licht presentie-overwicht in heischraal grasland in vergelijking met zomen, kapvlakten, blauwgrasland en overgangen van heischraal naar de klasse der matig voedselrijke graslanden (Arrhenatheretea). Binnen het heischraal grasland is er een licht presentie-overwicht in de drogere vleugel, onvoldoende echter om als kensoort te fungeren op associatieniveau.

Liggend walstro heeft in Vlaanderen zeker ook een bredere amplitude dan een associatiekensoort, waar ze in Nederland voor gehouden wordt. Het verbondsniveau of hoger is reëler. Uit de tabel komt geen duidelijke voorkeur voor droger op vochtiger naar voor, zoals elders wel gesuggereerd wordt. Bij een herstelbeheer uit bos is het vaak een van de eerste soorten die sterk uitbreidt.

Heidekartelblad blijft beperkt tot de vochtige heischrale graslanden en is daar in Vlaanderen als kensoort bruikbaar voor. Hetzelfde geldt voor Liggende vleugeltjesbloem, die echter een iets bredere amplitude heeft naar de droge kant toe.

Gewone vleugeltjesbloem heeft een opvallend geringe presentie in Vlaams heischraal grasland en is daarbinnen beperkt tot de kalkrijkere vleugel. Verder is de presentie hoger in blauwgrasland en bepaalde duinvegetaties dan in heischraal grasland.

Stekelbrem heeft in Vlaanderen een hogere presentie in heischraal grasland dan in eigenlijke heide, waar het vaak als een kensoort voor beschouwd wordt. Binnen het heischrale grasland is er een presentieoptimum in de vochtige vleugel, en daarbinnen nog eens in een subassociatie met Klokjesgentiaan.

Gevlekte orchis heeft behalve in heischraal grasland ook een even hoge presentie in blauwgrasland. Binnen de heischrale graslanden is Gevlekte orchis differentiërend voor de vochtige vleugel.

Veldgentiaan en Witte muggenorchis komen niet in Vlaanderen voor. Er zijn geen opnames met Rozenkransje of Wolverlei van Vlaanderen bekend en beide soorten zijn hier uitgestorven. Wolverlei wordt door Massart (1912) nog vermeldt van de landduinen van Lommel en Overpelt.

Kalkwalstro is slechts met één Vlaamse opname gedocumenteerd, meer bepaald van de Voerstreek. Kalkwalstro staat daar in een vegetatie die dichtst aansluit bij de Associatie van Ruige weegbree en Aarddistel (Galio-Trifolietum). Op het Waalse deel van de Sint-Pietersberg komt de soort voor in de Associatie van Betonie en Gevinde kortsteel (Festuco rubrae-Genistelletum sagittalis brachypodietosum pinnatae).

Bosboterbloem is een buitengewoon zeldzame soort in Vlaanderen, die in de Rode lijst trouwens als uitgestorven te boek staat. We maakten echter anno 2000 nog een opname op de Tiendeberg in een situatie die het midden houdt tussen heischraal grasland (Associatie van Betonie en Gevinde kortsteel) en een kamgrasland (Associatie van Ruige weegbree en Aarddistel).

Bleke zegge heeft in Vlaanderen ongeveer een even hoge presentie in heischraal grasland, in ruigtevegetaties (Filipendulion) en in overgangen van de Pijpestrootjes-orde (Molinietalia) naar kleine zeggenvegetaties (Parvocaricetea). Daarnaast komt ze ook frequent voor in zomen, waarvan echter amper een documentatie met opnames van voorhanden is.

Rood zwenkgras heeft, mogelijks omwille van taxonomisch heterogene interpretaties, een veel bredere amplitude dan heischraal grasland. Het is minstens een overlappende soort met de matig voedselrijke vochtige graslanden (Arrhenatheretea).

Spits havikskruid is met een aantal wegbermopnamen en ‘prikkeldraadzone’-opnames gedocumenteerd. Deze opnames vertegenwoordigen eerder overgangssituaties van de klasse der matig voedselrijke vochtige graslanden (Arrhenatheretea) naar de de droge graslanden op zandige bodem (Koelerio-Corynephoretea).

Wilde narcis is niet met opnames gedocumenteerd en het voorkomen in Vlaanderen berust meestal (altijd ?) op verwildering.

Rostkovs ogentroost wordt als verbondskensoort voor heischrale graslanden vernoemd maar komt niet talrijk voor in de Vlaamse tabellen. Verschillende sleutels leiden tot verschillende naamgeving binnen deze groep. Stijve ogentroost (Euphrasia stricta) wordt meest vermeld, en in de Belgische flora wordt Rostkovs ogentroost als een ondersoort van deze vermeld. In de opnamen van Stieperaere (1990, 1993) wordt vooral Bosogentroost (Euphrasia nemorosa) vermeld. Beide zijn niet alleen moeilijk uit elkaar te houden, maar zouden ook nog kruisen.

Onderverdeling

Associaties

Lebrun et al. (1949) onderscheiden twee associaties in België, namelijk: een Association à Calluna et Sieglingia decumbens (Calluneto-Sieglingietum (Jouanne) Heinemann) en een Association à Calluna et Antennaria (Calluno-Antennarietum Tüxen). Tandjesgras, Hondsviooltje en Liggende vleugeltjesbloem worden als kensoorten opgegeven voor de eerste associatie. Schermhavikskruid en Muizeoortje zijn differentiërend ten opzichte van hun droge heide-associatie. Duitse brem (Genista germanica), Rozenkransje en Wolverlei zijn kensoorten van de tweede onderscheiden associatie. Grasklokje (Campanula rotundifolia) en Fraai hertshooi (Hypericum pulchrum) zijn differentiërend ten opzichte van de eerste associatie. De onderverdelingen die in de eerste associatie gemaakt worden stemmen overeen met de door latere auteurs onderscheiden associaties, waardoor wij hier niet verder op ingaan. De tweede associatie is voor Vlaanderen weinig relevant, daar de kensoorten nauwelijks in Vlaanderen voorkomen. Een van de subassociaties behandelt echter de ontkalkingsfasen van het Maasbegeleidende kalkgrasland en is dus, minstens historisch, relevant voor het kleine stukje Sint-Pietersberg op Vlaams grondgebied. Driedistel (Carlina vulgaris), Kleine pimpernel, Verfbrem (Genista tinctoria), Pijlbrem, Zeegroene zegge (Carex flacca) en Sleedoorn (Prunus spinosa) worden als differentiêrende soorten opgegeven. We herkennen hier een aantal soorten van de heischrale graslanden van de Tiendeberg te Kanne.

Sougnez (1977) maakt een opsplitsing tussen vijf associaties die in Hoog-België thuishoren en twee associaties van Laag-België. Bij deze laatste onderscheidt hij een Nardaie méso-hygrophile à Polygala serpyllifolia (fragmentair Polygalo serpyllifoliae-Nardetum) en een Nardaie paratourbeuse à Gentiana pneumonanthe et Erica tetralix (Nardo-Gentianetum pneumonanthis). Daar hij slechts 28 opnames uit Vlaanderen ter beschikking had, waarvan bovendien een aantal niet het minimumareaal halen, en dus zeer arm zijn, gaan we hier niet in detail op zijn karakterisering in.

Stieperaere (1990 en 1993) stelt vast dat er zeven associaties vernoemd worden in de Belgische literatuur, maar herleidt deze op basis van een uitvoerige vergelijking in atlantisch-Europese context tot vier. Wij sluiten ons bij deze sterk lumpende visie aan voor wat betreft het heischraal grasland van de kalkhellingen en de associatie van droge bodems. Voor wat betreft de twee vochtige associaties slagen wij er, met meer opnamen, niet meer in een Nardo-Juncetum squarrosi Büker ex Duvigneaud 1949 te onderscheiden van een Carici binervis-Nardetum Braun-Blanquet & Tüxen 1952 nom. invers. Stieperaere (1990) drukt ook reeds zijn twijfels uit over het zelfstandig karakter van beide associaties in België, maar handhaaft toch een splitsing in zijn publicatie van 1993. Hier worden beide ook nog eens gelumpt tot één in het hieronder geboden overzicht. De laatste associatie werd door Stieperaere in België alleen onderscheidbaar geacht door de kensoort Tweenervige zegge en enkele zwak differentiërende soorten, terwijl alle overige atlantische differentiërende soorten, die in zuidelijker Europa bruikbaar zijn, hier ontbreken.

Associatie van Betonie en Gevinde kortsteel (Festuco rubrae-Genistelletum sagittalis Issler 1929). Stieperaere (1993) geeft als kencombinatie Pijlbrem, Zwart knoopkruid (Centaurea nigra), Liggende vleugeltjesbloem en Liggend walstro op. Een reeks Waalse associaties worden hierin samengebracht. Voor Vlaanderen is vooral het heischraal grasland van de Sint-Pietersberg-Tiendeberg hierin ondergebracht. Het wordt er als een aparte subassociatie (brachypodietosum pinnatae Stieperaere 1993) onderscheiden. In Nederland benoemt men dezelfde vegetatie van Zuid-Limburgse vindplaatsen als een aparte associatie, met geringe argumentatie evenwel. De lumpende opvatting van Stieperaere lijkt ons een goed voorbeeld om in het syntaxonomische kluwen nog enig geloof in een ordenende wetenschap te herstellen. Stieperaere geeft geen Nederlandse benaming voor deze associatie op. De Nederlandse benaming van Swertz et al. (1996): ‘Associatie van Betonie en Gevinde kortsteel’ is ook voor Vlaanderen toepasselijk. De kensoorten die zij echter aan de associatie verbinden, Betonie (Stachys officinalis) en Groene nachtorchis (Coeloglossum viride), zijn niet zonder meer overneembaar. In Vlaanderen is de presentie van Betonie precies even hoog in de Associatie van Ruige weegbree en Aarddistel (Galio-Trifolietum) van Voeren en Borgloon als in het heischraal grasland van de Tienderberg en enkele Voerense wegbermen. De enige Vlaamse opname met Groene nachtorchis (Borgloon) weerspiegelt een Associatie van Ruige weegbree en Aarddistel (Galio-Trifolietum) met enige blauwgraslandneiging, door het voorkomen van Blauwe knoop (Succissa pratensis) en Karwijselie (Selinum carvifolia). Een beter werkbare beschrijving van de Vlaamse situatie biedt ons inziens een associatie zonder kensoorten, met Borstelgras, Tormentil, Tandjesgras, Hondsviooltje, Stijve ogentroost en Stekelbrem als belangrijkste heischrale soorten en Gevinde kortsteel, Kleine pimpernel, Kleine bevernel, Zachte haver, Bevertjes, Ruige leeuwetand, Voorjaarszegge en Kleine ratelaar als belangrijkste differentiërende (kalk)soorten ten opzichte van de andere associaties binnen het verbond. Deze beschrijving houdt ook rekening met de aangrenzende Nederlandse en Waalse vertegenwoordigers. Bemerk ook dat dit de enige van de drie onderscheiden associaties in Vlaanderen is waarin Borstelgras een behoorlijke presentie heeft. De Tiendeberg weerspiegelt daarmee de algemene vaststelling in Europa dat Borstelgras vooral opvalt in de bergachtige heischrale graslanden.

Associatie van Liggend walstro en Schapegras (Galio hercynici-Festucetum ovinae Rasch ex Stieperaere 1969). Stieperaere (1993) geeft als kencombinatie Brem, Muizeoor, Hondsviooltje, Bleeksporig bosviooltje en Mannetjesereprijs op. Het gebruik van een kencombinatie is voor Vlaanderen in elk geval meer aangewezen dan de kensoorten Liggend walstro en Pilzegge die Swertz et al. (1996) voor Nederland vermelden, want geen van beide heeft in Vlaanderen een hogere presentie in deze droge associatie dan in de vochtiger tegenhangers van het verbond. Nochtans is er met meer Vlaamse opnamen opnieuw een werkbaarder omschrijving van de associatie te geven, want de volledige kencombinatie van Stieperaere wordt in geen enkele concrete situatie aangetroffen. Opnieuw is dit een associatie zonder kensoorten, met Tandjesgras, Tormentil, Hondsviooltje, Stijve ogentroost (s.l.), Pilzegge en Liggend walstro als belangrijkste heischrale soorten en Fijn schapegras, Gewoon biggekruid, Muizeoor, Zandblauwtje, Schapezuring, Brem, Zandzegge, Zandhaarmos, Kleine leeuwetand en Klein vogelpootje als differentiërende soorten (uit de Klasse der droge graslanden op zand) ten opzichte van de overige associaties van het verbond. Stieperaere geeft geen Nederlandse naam. De naam die Swertz et al. (1996) voorstellen lijkt ons eerder aangewezen om niet weer een nieuwe naam te introduceren, dan omdat ze zo treffend is.

Stieperaere onderscheidt varianten zonder en met bosplanten (Echte guldenroede (Solidago virgaurea), Hengel (Melampyrum pratense), Schermhavikskruid (Hieracium umbellatum), …) in deze ‘droge associatie’ zoals we ze, vanwege de kortere aanduiding, verder in de tekst vaak zullen noemen. In de eerste speelt Rode dophei een belangrijke rol. Rode dophei die in Stieperaere (1990) als differentiërend opgegeven wordt voor de associatie wordt in Stieperaere (1993) niet als kensoort benoemd. Rode dophei heeft in Vlaanderen een bedekkingsoptimum in twee types droge heide en heeft verder behoorlijke presenties zowel in droge als vochtige heischrale graslanden.

Associatie van Liggende vleugeltjesbloem en Heidekartelblad (Gentiano pneumonanthes-Nardetum Preising 1950 nom. inv.). Liggende vleugeltjesbloem, Heidekartelblad en Tweenervige zegge zijn kensoorten. Na een discussie met Herman Stieperaere over de consequenties voor de naamgeving van het samennemen van zijn beide onderscheiden vochtige associaties achtte hij de associatiebenaming van Preising het beste de lading dekkend. Dit stemt ook overeen met de benaming die Swertz et al. (1996) gebruiken voor Nederland, wat de eenduidigheid verhoogt. De Nederlandse benaming die Swertz et al. (1996) gebruiken (Associatie van Klokjesgentiaan en Borstelgras) is dan wel weer nogal ongelukkig voor Vlaanderen, aangezien zowel Borstelgras als Klokjesgentiaan momenteel alleen nog de Kempische vertegenwoordigers weerspiegelen. Daarom achten wij de benaming Associatie van Liggende vleugeltjesbloem en Heidekartelblad geschikter. Klokjesgentiaan is in Vlaanderen geen kensoort van heischraal grasland! Er is een bedekkingsoptimum in de natte heide. Verder is de presentie hoog zowel in pioniersvegetaties van natte heide, in rijpe stadia van de natte heide, in vochtige heide en in een deel van het Kempische heischrale grasland op venige bodems. Tweenervige zegge heeft in de Vlaamse vegetatietabel een spreiding over de hele range van Liggende vleugeltjesbloem en Heidekartelblad. Zelfs in de cluster van Klokjesgentiaan zijn enkele opnames met Tweenervige zegge terug te vinden, hoewel beide nooit in dezelfde opname staan, daar Klokjesgentiaan quasi ontbreekt buiten de Kempen en Tweenervige zegge buiten de Vlaamse zandstreek. Ook Stieperaere (1990) stelde reeds deze overlapping vast, maar verwijderde ze handmatig uit de vegetatietabel, na argumentatie. Het feit dat Klokjesgentiaan alleen in de Kempen aangetroffen wordt is niet louter fytogeografisch bepaald. Er zijn verschillende meldingen van oude groeiplaatsen in Oost- en West-Vlaanderen, die nog sterker benadrukken dat de scheiding in een Kempische en een meer Atlantische associatie niet sterk te argumenteren valt. Klokjesgentiaan werd in de notities van Roucel (1736-1831, cit. In Cleppe et al. 1995) gemeld van het Drongengoed te Ursel. Vandevyvere (1958) meldt de soort van Hertsberge. Ook in het Scheldeveld in de buurt van Nazareth zou nog Klokjesgentiaan voorgekomen hebben rond 1980 (mondelinge meded. Karel Dewaele, Filip Jonckheere).

Er zijn drie relatief duidelijk gescheiden clusters die als subassociaties kunnen fungeren. Er worden provisoire namen aan toegekend, die nog niet op de literatuur getoetst zijn op geldigheid. Bovendien kan pas een tabelpublicatie de namen valideren.

Er is vooreerst de Kempische cluster met Klokjesgentiaan, Trekrus, Ronde zonnedauw, Stekelbrem en Borstelgras (gentianetosum).

In een meer atlantisch getinte subassociatie valt vooral Rode dophei op, naast Valse salie, Brem, Mannetjesereprijs, Stijve ogentroost, Brunel, Kleine klaver, Smalle weegbree, Heermoes en Witte klaver (ericetosum cinereae).

De derde cluster is negatief gedifferentieerd, zij het dat Zandstruisgras hier relatief hoog scoort. Wegens de beperkte bekendheid van dit moeilijke gras valt echter niet uit te maken of dit een artefact is dan wel een reële ecologische preferentie (typicum).

Romp- en derivaatgemeenschappen

RG Dominant-[Nardetea/Arrhenatheretea], waarbij de dominant meestal Gestreepte witbol, Gewoon struisgras of Rood zwenkgras is komen veelvuldig voor op de iets rijkere zandbodems van vooral de West-Vlaamse heiderelictlandschappen, maar ook in de Kempen, bijvoorbeeld in wegbermen (Visbeek, Lille Wechelderzande). Interessant is dat deze vegetatie ook op één plaats in de polders aangetroffen werd, namelijk in een berm in de Meetkerkse Moeren. In dit uitgeveende gebied dagzoomt nu zand.

Kleverige ogentroost (Parentucellia viscosa) is een soort die in het Vloethemveld en in het militair domein te Houthulst in deze overgangssituatie aangetroffen wordt. Dit zijn de enige stabiele groeiplaatsen in Vlaanderen., Het vermoeden dat de soort op beide plaatsen met treinverkeer (munitietransport) terecht gekomen is, weerhoudt er ons van de soort in Vlaanderen als een kensoort voor heischraal grasland te beschouwen.

Ook de enige opname met Klimopklokje (Wahlenbergia hederacea), van het reservaat De Zegge te Geel, indiceert een analoge overgangssituatie. Internationaal gezien staat deze soort eerder als een blauwgraslandsoort te boek.

RG Bochtige smele-[Nardetea/Calluno-Ulicetea]. Gemeenschap met dominantie van Bochtige smele (Deschampsia flexuosa) en een gering aantal soorten van heischrale graslanden of heiden. Bevorderd door stikstofdepositie uit de lucht, door verlaten van graasbeheer, in zomen van naaldbos, … Dit overgangstype is vooral in de Kempen algemeen verspreid.