Bouwen aan groenexpertise

Begrazing in de heide

Definitie:

Begrazing van de heide werd historisch, maar wordt ook vandaag veel toegepast. Struikheide is dan ook goed bestand tegen begrazing. 

Met heidebegrazing kunnen verschillende beheerdoelen bereikt worden:

  • Struikheide verjongen;
  • Vergrassing verminderen of onder controle houden;
  • Boom- en/of struikopslag verminderen of onder controle houden;
  • Strooisel (dood plantenmateriaal) verminderen;
  • Open plekken en pionierhabitat creëren of behouden;
  • Een gevarieerde vegetatiestructuur creëren op verschillende schalen.

Begrazing kan goed toegepast worden op grote terreinen en plekken die minder toegankelijk zijn voor machines zoals reliëfrijk of nat terrein.

Meestal wordt gekozen voor ‘extensieve begrazing’: een groot terrein wordt begraasd door een klein aantal dieren, binnen een vaste omheining. Bij stootbegrazing of geherderde begrazing is dit net andersom. Gedurende een korte periode begrazen een groot aantal dieren een kleine oppervlakte. In dit geval wordt gewerkt met verplaatsbare rasters of een herder met honden.

Het resultaat van een begrazingsproject is onvoorspelbaar doordat vele factoren een rol spelen. Een begrazingsvorm toegepast in gebied A, heeft niet hetzelfde resultaat in gebied B.

Beheerders volgen de resultaten van hun begrazingproject best nauw op. Daarnaast is het van belang om de begrazing flexibel in tijd en ruimte te kunnen aanpassen.

Er zijn veel manieren waarop begrazing kan toegepast worden in de heide

  • Het ras en de soort grazer (geiten, schapen, runderen, paarden, ezels) kan verschillen. Er zijn verschillen in graasgedrag tussen soorten, rassen en zelfs kuddes wat betreft graasgedrag en de plantensoorten die ze graag eten.
  • Daarnaast speelt het aantal dieren per oppervlakte-eenheid en de mate waarin de dieren aangestuurd worden een rol. Een kudde kan vrij rondlopen in een terrein of aangestuurd worden door een herder en zijn honden.
  • Tot slot kan ook gespeeld worden met de periode van begrazing (bv. enkel tijdens het groeiseizoen versus jaarrond), duur (onbeperkt in de tijd of voor een beperkte periode) en de terugkeerperiode (elk jaar of maar om de drie jaar bvb.).

De begrazingsvorm waarvoor je kiest, is o.a. afhankelijk van de aard en toestand van het heideterrein en de beschikbare mensen en middelen. Hieronder worden enkele begrazingsvormen en hun specifieke doelen omschreven:

  • In heide met veel pijpenstro is het risico op overbegrazing van struikheide (> 40% wordt afgegeten per jaar) kleiner. Hier kan gekozen worden voor jaarrond begrazing met Galloway-runderen en een hogere graasdruk om de vergrassing terug te dringen. De runderen eten in het groeiseizoen hoofdzakelijk pijpenstro en schakelen in de winter over op het wintergroene struikheide, eventueel aangevuld met andere voedselbronnen zoals eikels. Degradeert de heide, dan wordt best de kuddegrootte verminderd of de begrazingsperiode ingekort.
  • Een gemengde, gehoede kudde met schapen en geiten kan ingezet worden om enerzijds boomopslag en anderzijds vergrassing aan te pakken. De kudde wordt zo vroeg mogelijk in het groeiseizoen (half april) op het terrein gebracht, omdat op dat moment - vooral de geiten - de boompjes aanvreten. Later in het groeiseizoen grazen de schapen gericht het gras af. Doordat de herder regelmatig terugkeert naar dezelfde locatie en kan bepalen waar de dieren grazen, kunnen 'probleemlocaties' gericht aangepakt worden.
  • Een vegetatiekundig intact en uitgestrekt heideveld wordt beheerd in functie van fauna. Er wordt gestreefd naar een zo gevarieerd mogelijke heide met veel microhabitats, gradiënten en mozaïeken. Dit gebeurt via een waaier aan kleinschalige beheeringrepen zoals branden, plaggen, chopperen en maaien. Sporadisch trekt een herder met schaapskudde door het gebied. 
Uitgebreid:

Perioden van lage voedselbeschikbaarheid: 

Van november tot april is het aantal voedselbronnen op de heide beperkt, doordat grassen afsterven. ‘s winters zijn o.a. het wintergroene struikheide en - voor runderen - eikels belangrijke voedselbronnen. Een nieuw probleem zijn perioden van beperkte plantengroei tijdens het groeiseizoen door aanhoudende droogte. Perioden van lage voedselbeschikbaarheid kunnen overbrugd worden door het aantal dieren tijdelijk te verminderen of grazers elders onder te brengen zoals bv. een nabijgelegen weiland of op stal te houden in de winterperiode.

Kwetsbare habitats of soorten: 

Zones met kwetsbare habitats zoals venoevers of  zeldzame soorten gevoelig voor begrazing, zoals klokjesgentiaan of broedende boomleeuwerikken, worden best uitgesloten van begrazing.

Het halen van beheerdoelen:

Het is zelden mogelijk om verschillende beheerdoelen tegelijkertijd te halen. Zo is de benodigde graasdruk om vergrassing en/of verbossing terug te dringen vaak te hoog om bijvoorbeeld de maximale insectendiversiteit te bereiken. Voor meer informatie over vogels van voedselarme bos- en heidecomplexen en begrazingsbeheer volg deze link.

Begrazing kan heidestruiken bevoordelen ten opzichte van forse grassen.

Voor herstel van belangrijke waardplanten als klokjesgentiaan en hondsviooltje is echter ook herstel van de grondwaterinvloed of bodemchemie nodig.

Begrazing en fauna:

Intensieve begrazing is zeer gunstig voor de typische invertebratenfauna van heidegebieden. Dit op voorwaarde dat de begrazing zo wordt gestuurd dat het bloemaanbod voldoende is.

Begrazing zorgt ervoor dat de vegetatie wordt opengebroken en er vegetatiemozaïeken ontstaan waar veel soorten van profiteren.

 

 

 

Lectuur:
  • De Blust, G., & Van Uytvanck, J. (2018). Monitoring voor de evaluatie van de schapenbegrazing op de Kalmthoutse heide. 1–24.
  • De Blust, G. (2001). Heide en heidebeheer. In: Hermy, M., De Blust, G., & Slootmaekers, M. Natuurbeheer. Davidsfonds.
  • Storme, E. (2007). Begrazingspatronen van Gallowayrunderen in het natuurreservaat de Kalmthoutse Heide.
  • Noordijk, J., Colijn, E., Smit, J., Veling, K., & Wallis de Vries, M. (2013). Begrazingsintensiteit en insectenrijkdom in heideterreinen. De Levende Natuur, 5.