Bouwen aan groenexpertise

Grote hoefijzerneus

Rhinolophus ferrumequinum

De grote hoefijzerneus is een forse vleermuis met een spanwijdte van 35 à 40 cm. Typisch is het hoefijzervormige neusaanhangsel. In de winterslaap omhullen de vleugels het lichaam niet volledig. Deze soort is momenteel uitgestorven in Vlaanderen.
Deze kritische soort vereist het strikt behoud en herstel van geschikte winter- en zomerverblijfplaatsen. Een goede kennis van de ecologische eisen en het lokale jachtgebied is noodzakelijk om gepaste maatregelen te nemen en nadelige effecten van eventuele lokale ingrepen te vermijden of te verzachten.
De grote hoefijzerneus is, zoals zijn naam al aangeeft, de grootste hoefijzerneus van Europa. Het is een relatief forse vleermuis met brede vleugels (spanwijdte 350- 400 mm), een gewicht van 17-34 g en een halfrond neusaanhangsel. De vacht is lichtgrijs met soms een roze tint en donkere haarpunten. In winterslaap wordt het lichaam niet volledig door de vleugels omhuld. De grote hoefijzerneus heeft een zeer typische sonar van het CF-type bij 80-85 kHz.
Maximumleeftijd:
30 jaar
Areaal:
De grote hoefijzerneus bereikt in Vlaanderen de noordelijke grens van zijn verspreidingsgebied. Net als alle hoefijzerneuzen is het een warmteminnende soort, die wijd verspreid is in Zuid-Europa. In onze contreien wordt de grote hoefijzerneus enkel in warmere subklimaten aangetroffen. In Groot-Brittannië, dat sterk onder de invloed staat van de warme Golfstroom, komt hij tot de 51e breedtegraad voor, wat overeenkomt met Midden-België. Opmerkelijk is een overwinterend dier in Utrecht (1993-94). In de regio Nord-Pas-de-Calais worden 's winters ongeveer 50 dieren gevonden verspreid over een aantal winterverblijfplaatsen. De dichtstbijzijnde vindplaats is toch nog een 40-tal km van de grens met West-Vlaanderen verwijderd. In Vlaanderen is in 1995 nog een zomerkolonie van 12 mogelijk niet-reproducerende dieren aangetroffen in de Voerstreek, die overigens ook een relatief warm klimaat heeft. De kolonie bevond zich in een klein, rustig en verwaarloosd schuurtje. Gedurende 2 weken in de maand juli zijn de dieren er waargenomen. Wat later is de schuur door de eigenaar gerenoveerd en zijn de dieren verdwenen. In de Waalse mergelgroeven zijn er recent ook nog enkele waarnemingen gedaan. De Voerstreek is de enige plaats in Vlaanderen waar de soort ooit aanwezig is geweest. In de jaren '40 was er nog een kraamkolonie in de Sint-Pietersberg te Lanaken en in de periode 1909-1964 maakte de grote hoefijzerneus nog 2% uit van de dieren die in de Belgische mergelgroeves werden gevonden. De verspreiding is in de tweede helft van de 20ste eeuw steeds verder opgeschoven naar het zuiden. De valleien van de Samber en Maas zijn nu volledig verlaten. Tussen 1985 en 1995 waren er nog 84 vindplaatsen in Wallonië, maar de totale populatie wordt momenteel geschat op maximaal 200 dieren.
Levenscyclus en fenologie:
Grote hoefijzerneuzen worden pas op vrij late leeftijd seksueel actief. Mannetjes in Engeland zijn geslachtsrijp vanaf hun tweede-derde levensjaar, in Italië pas vanaf het derde tot vierde levensjaar. De vrouwtjes worden seksueel actief op een leeftijd van 2-7 jaar in Engeland en 3-5 jaar in Italië. Vrouwtjes hebben ook regelmatig een jaar waarin ze geen jong grootbrengen. In het najaar bezetten mannetjes een paarplaats, meestal in grotachtige verblijfplaatsen. De mannetjes keren jaar na jaar terug naar dezelfde plaats en blijkbaar zijn het ook vaak dezelfde vrouwtjes die weerkeren. Paringen lopen door tijdens de winter. De jongen worden geboren eind juni-begin juli en zijn vliegvlug na 4 weken. Na ongeveer 7-8 weken zijn ze zelfstandig. Er worden regelmatig dieren van meer dan 15 jaar oud teruggevonden. Vooral bij de jonge dieren is de overlevingskans laag (55 % voor een leeftijd van 1-5 jaar), maar deze neemt toe tot 85 % voor dieren tussen 6 en 17 jaar. Daarna neemt de overlevingskans weer af. De hoogste leeftijd die werd vastgesteld, bedraagt 30,5 jaar
Verspreiding:
De grote hoefijzerneus trekt meestal slechts over korte afstanden (enkele tientallen kilometer). Uit het buitenland zijn afstanden bekend van meer dan 400 km.
Ecologie:
Jachtgebied: In het vroege voorjaar jagen de grote hoefijzerneuzen bij voorkeur in dichte bossen, waar ze prooien (zoals de mestkever Geotrupes stercorarius) van de vegetatie plukken (‘gleaning’). Ze zijn zeer wendbaar en vliegen behendig tussen boomtakken door op zoek naar hun prooien. Later verschuift hun jachtgebied naar de grenszone tussen bos en graslanden. Bosschages, hagen en houtkanten of kleine bosjes krijgen dan de voorkeur. Ze foerageren dichtbij de houtige elementen. In het najaar zoeken ze de begraasde weilanden op, waar ze specifiek gaan jagen op kleine mestkevers (Aphodius rufipes). Grote hoefijzerneuzen hebben behoefte aan een afwisselend, mozaïekachtig landschap met een hoge structuurrijkdom. In het begin van de jacht wordt rond de kolonieplaats gejaagd. Later op de nacht worden de jachtplaatsen bezocht, die tot op 10 km van de kolonie verwijderd kunnen liggen. Voor de overleving van de jonge dieren, die minder behendig zijn, is het echter noodzakelijk dat er vlak bij de kolonie (
Rode lijst:
Uitgestorven
Habitatrichtlijn 2:
Ja
Habitatrichtlijn 4:
Ja
Vogelrichtlijn:
Nee
Jachtwild:
Nee
Invasieve exoot:
Nee
Soortenbesluit:
Categorie 3 (Bijlage 4 habitatrichtlijn)
Bedreigingen:
De belangrijkste bedreigingen zijn het verdwijnen en verstoren van geschikte winter- en zomerverblijfplaatsen door sloop, renovatie, verlichting, lawaai enz. De dieren zijn immers zeer plaatstrouw. Geschikte jachtgebieden verdwijnen of verliezen aan kwaliteit door het doorsnijden van bestaande vliegroutes (bv. door aanleg van wegen of kappen van bomen en struiken), lichthinder, intensieve bosbouw, beperking van het insectenaanbod door gebruik van pesticiden en ontwormingsmiddelen in de landbouw, enz.
Gevoelig voor:
Betreding
Versnippering
Biotooptype:
Bosranden
Bossen
Graslanden
Loofbossen
In samenwerking met: