Bouwen aan groenexpertise

Kwartelkoning

Crex crex

In tegenstelling tot wat de naam doet vermoeden is de Kwartelkoning geen hoenderachtige maar een ral verwant aan de Waterral, de Meerkoet en het Waterhoen. Deze ranke vogel is overwegend grijsachtig geelbruin gekleurd met donker gevlekte bovendelen en egaal roestbruine vleugels. De kop en onderdelen zijn grijsachtig, de snavel en de poten roze. De soort blijft nog meer dan andere rallen in de vegetatie zodat lokalisatie bijna enkel door de zang mogelijk is: een luid raspend, ver dragend ‘crex crex’ dat doet denken aan het geluid van een duim die over een kam strijkt. Deze baltsroep is vooral te horen van zonsonder- tot zonsopgang en wordt vaak urenlang achtereen herhaald. Soms wordt ook overdag geroepen. Bij verstoring vliegt de soort maar zelden op; gewoonlijk sluipt hij heel onopvallend door de vegetatie weg. De vlucht is fladderend met uitstekende, bij landen afhangende poten.

Beheer:

Het instandhouden en herstel van grootschalige, onbemeste hooilandcomplexen in riviervalleien is belangrijk voor deze soort. Hoge waterstanden in de winter kunnen voor de nodige dynamiek zorgen die de vegetatiesuccessie vertraagt en meer structuurvariatie aanbrengt. Ook zou er niet of weinig bemest moeten worden (max. 30-60kg N/ha/jaar). Het ter beschikking stellen van hoge, soortenrijke vegetaties (20-60cm) vanaf half april. Verder is het cruciaal dat de eerste maaibeurt uitgesteld wordt tot na 1 augustus. Zo krijgen de kuikens de kans om op te groeien.

Voor de Kwartelkoning werd een soortbeschermingsprogramma opgesteld, meer info vind je bij ANB.(opent nieuw venster)

is karakteristieke soort voor

Natura 2000: Glanshaver- en Grote vossenstaartgraslanden (6510)

is karakteristieke soort voor

Natuurstreefbeeld: Soortenrijke glanshavergraslanden (6510_hu)

is karakteristieke soort voor

Natuurstreefbeeld: Soortenrijke glanshaverhooilanden met Grote pimpernel (6510_hus)

Leefgebied en trend

In tegenstelling tot wat de naam doet vermoeden is de Kwartelkoning geen hoenderachtige maar een ral verwant aan de Waterral, de Meerkoet en het Waterhoen. Deze ranke vogel is overwegend grijsachtig geelbruin gekleurd met donker gevlekte bovendelen en egaal roestbruine vleugels. De kop en onderdelen zijn grijsachtig, de snavel en de poten roze. De soort blijft nog meer dan andere rallen in de vegetatie zodat lokalisatie bijna enkel door de zang mogelijk is: een luid raspend, ver dragend ‘crex crex’ dat doet denken aan het geluid van een duim die over een kam strijkt. Deze baltsroep is vooral te horen van zonsonder- tot zonsopgang en wordt vaak urenlang achtereen herhaald. Soms wordt ook overdag geroepen. Bij verstoring vliegt de soort maar zelden op; gewoonlijk sluipt hij heel onopvallend door de vegetatie weg. De vlucht is fladderend met uitstekende, bij landen afhangende poten. Elk jaar worden wel op één of meerdere plaatsen in Vlaanderen roepende Kwartelkoningen gehoord. Van een duidelijke trend is echter geen sprake. Onderstaande figuur illustreert duidelijk de grote fluctuaties in het aantal territoria van jaar tot jaar, variërend van bijna afwezigheid tot uitzonderlijk 20 in 2012. Ook de ligging van de broedlocaties is nogal variabel, hoewel vooral typische hooilandgebieden zoals de IJzerbroeken en het Schulensbroek met een zekere regelmaat bezet worden. In veel gevallen gaat het om solitair roepende mannetjes maar soms komen ook kleine clusters voor zoals in bovenvermelde gebieden. Het soortbeschermingsprogramma Kwartelkoning van de Vlaamse overheid slaagt er voorlopig niet in om een positieve trend in de Vlaamse populatie te bewerkstelligen. Zelfs in natuurgebieden is het niet vanzelfsprekend om het beheer van graslanden af te stemmen op deze kritische soort (met maaidata die uitgesteld worden tot in augustus). Momenteel wordt vooral geopteerd voor een ad hoc aanpak waarbij in eerste instantie territoria zo goed mogelijk gelokaliseerd worden en vervolgens heel lokaal maatregelen worden genomen om uitmaaien te voorkomen. In de IJzerbroeken wordt een deel van de hooilanden tegenwoordig later gemaaid in functie van eventuele late vestigingen van Kwartelkoning maar tot dusver zonder resultaat. In Nederland is de soort algemener dan in Vlaanderen, maar ook daar zijn er sterke jaarlijkse schommelingen. Het patroon van ‘goede’ en ‘slechte’ jaren lijkt daarbij enige overeenkomsten te vertonen met de Vlaamse cijfers. Zo was bij onze noorderburen 2012 ook een van de betere seizoenen (260 territoria), terwijl 2017 dan weer een recent dieptepunt liet optekenen (41 territoria).

Weetje:

De mannetjes maken hun aanwezigheid in het broedseizoen kenbaar met het kenmerkende en luide, raspende 'crex-crex-geluid'. Ze roepen vooral bij schemering of 's nachts. Dit heeft wel wat weg van het geluid van een duim die eindeloos over een kam strijkt, en het draagt zo ver dat het in een rustige nacht en in een stille omgeving tot op ruim een kilometer hoorbaar is! De raspende roep is bijna de enige manier om erachter te komen dat zich ergens een kwartelkoning bevindt.

Levenscyclus en fenologie:

De Kwartelkoning is een uitgesproken zomergast die in Vlaanderen verblijft van eind april tot september, soms tot in oktober. Het broedseizoen is vrij lang omdat de soort vaak twee broedsels heeft: in mei tot ver in augustus. De Kwartelkoning maakt per broedseizoen twee legsels bestaande uit 8 tot 12 eieren roomkleurige eieren met donkere vlekken. Het nest is niet meer dan een goed verscholen kommetje van gras.

Ecologie:

Kwartelkoningen zijn minder afhankelijk van natte terreinen dan andere rallen. Toch prefereren ze bij ons vaak vochtige gebieden waar relatief laat gemaaid wordt, zoals natuurlijke, extensief beheerde hooilanden in de grote rivierdalen, met een regelmatig overstromingsregime in de winter en het voorjaar. Er wordt ook gebroed in grazige akkergewassen als klaver en luzerne. Tijdens het broedseizoen bestaat het voedsel uit insecten, wormen en slakken. Buiten het broedseizoen staan vooral allerlei zaden op het menu.

Rode lijst:
Met uitsterven bedreigd
Habitatrichtlijn 2:
Nee
Habitatrichtlijn 4:
Nee
Vogelrichtlijn:
Ja
Jachtwild:
Nee
Invasieve exoot:
Nee
Soortenbesluit:
Categorie 2 (Beschermd 2)
Status:

Onregelmatige broedvogel.

Rode Lijst POP-VL KT-VL LT-VL KT-BEL LT-BEL Trend Europa
Ernstig bedreigd 1-20 Fluctuerend Afname - - NS
  • Rode lijst: De Rode Lijst-status van de soort in Vlaanderen op basis van Devos et al. (2016)
  • Pop VL: de minimale en de maximale broedpopulatie in Vlaanderen in de periode 2013-2018.
  • KT-Trend: de kortetermijntrend (2007-2018) van de broedpopulatie; VL= Vlaanderen, BEL= België
  • LT-Trend: de langetermijntrend (1980-2018) van de broedpopulatie; VL= Vlaanderen, BEL= België
  • Trend Europa: de gerapporteerde trendrichting op basis van data verzameld in 26 Europese lidstaten in de periode 2008-2018 (bron: www.ebcc.info(opent nieuw venster))
  • NS = niet significant
Bedreigingen:

Habitatverlies, verdroging, verstoring van de nestplaats, de teloorgang van typische teelten van klaver en luzerne en vergiftiging zijn de voornaamste bedreigingen voor de soort. Door de uiterst verborgen levenswijze in hooilanden is de soort uiterst kwetsbaar bij een onaangepast maaibeheer. Het steeds vroeger maaien, soms in de hand gewerkt door drainage en bemesting, laat weinig kansen aan de laat broedende Kwartelkoning. Zelfs volwassen vogels overleven vaak de maaiactiviteiten niet.

In samenwerking met: