Exoot of uitheems

Niet elke exoot heeft hetzelfde karakter. Zo worden niet-inheemse planten momenteel als volgt ingedeeld:

• gekweekt: planten die zelden of nooit verwilderen omdat ze niet aangepast zijn aan het overleven in onze vrije natuur (engelenboom, gewone vleugelnoot, de meeste cactussen…)
• efemeer: planten die niet lang kunnen overleven (zegekruid)
• standhoudend: een standhoudende soort is uitheemse soort die zonder verdere menselijke tussenkomst ter plaatse blijft zonder of met beperkte mogelijkheid tot vermeerderen (Japans hoefblad, meisjesogen,...)
• ingeburgerd: een uitheemse soort is ingeburgerd wanneer hij zich in het wild weet te handhaven, gedurende langere tijd voortplanten en levensvatbare populaties creëert. Afhankelijk van het tijdstip waarop de soort voor het eerst in onze streken opdook, worden ingeburgerde plantensoorten opgedeeld in neofyten (na 1500) en archeofyten (voor 1500) (Oosterse klaproos, kale gierst, gapende gierst)
• invasief: ingeburgerde soorten die ver buiten de oorspronkelijke plaats van introductie doordringen in (half)natuurlijke milieus, al dan niet met ecologische en/of economische schade tot gevolg (Amerikaanse vogelkers, Japanse duizendknoop)

Het is niet makkelijk te voorspellen hoe een soort gaat reageren als hij in een nieuwe regio wordt binnengebracht. Algemeen wordt de regel van tienden gebruikt, die vooral bij plantensoorten zijn waarde lijkt te hebben. Van de soorten die worden ingevoerd zal : - 10% ontsnappen en overleven in het wild - daarvan 10% duurzame populaties maken - en nog eens daarvan 10% een pest worden. Dus, van de 1000 soorten ingevoerd, zullen er 100 ontsnappen, 10 duurzame populaties vormen, en 1 een pest worden. Voor fauna blijken de cijfers toch iets anders te liggen, blijkbaar kunnen zij zich beter aanpassen aan nieuwe omstandigheden. Bij gewervelden is aangetoond dat hier eerder de regel van 50 % geldig is, dus de helft ontsnapt, de helft daarvan overleeft etc...

Een belangrijke bron van exoten in waterecosystemen (kusten en brakwater met name) is ballastwater van schepen. Jaarlijks wordt ongeveer 4 000 000 000 ton ballastwater de wereld rondgesleept. Daarin zitten naar schatting 7000 soorten. Zo zijn er recent minstens 150 uitheemse ongewervelden ontdekt in de Noordzee. Het beleid zit rond de zaak wat met de handen in het haar. De toevloed is groot en de ecologische gevolgen kunnen maar moeilijk worden ingeschat. Belangrijk is het voorkomen van nieuwe soorten die in onze natuur opduiken, maar als ze al aanwezig zijn wordt het moeilijker. Van een aantal soorten staat nu vast dat ze veel schade aanrichten of plaatselijk een probleem zijn zoals de Canadese gans, grijs kronkelsteeltje, Amerikaanse vogelkers en Amerikaanse eik. In ons land verzamelt het Belgian Forum on Invasive Species (BFIS) informatie over (potentiële) invasieve soorten, hun verspreiding en de gevolgen ervan. Afhankelijk van de verspreiding en de impact van een soort, komt ze op een 'alert list' (Witte lijst), een 'watchlist' (Grijze lijst) en uiteindelijk een 'black list' (Zwarte lijst) terecht, naar analogie van de bedreigde soorten die op een Rode lijst prijken. De Zwarte lijst bevat dan soorten die al ergens in de Europese unie als zeer invasief zijn genoteerd of soorten die bijna zeker problemen gaan geven als ze worden ingevoerd. De grijze of Witte lijst zijn soorten met een beperkt risico, zoals kan verwacht worden door jarenlange monitoring. Men laat dus de witte lijst gerust en concentreert zich op de zwarte. Of dit een goed systeem is maar de vraag. Aan de reeds invasieve soorten van de Zwarte lijst is veelal niks meer te beginnen tenzij met een enorme inzet van middelen en ecologische schade. De soorten van de witte lijst zijn dikwijls wel nog aan te pakken. Het is ook al aangetoond dat zij kunnen doorgroeien naar zwarte-lijstsoorten zoals de Canadese gans en het Aziatische veelkleurig lieveheersbeestje. Na vele decennia geen problemen te hebben veroorzaakt zijn ze nu op korte tijd uitgegroeid tot de top van probleemexoten.

In 2002 stelde Koen Van Den Berge een wetenschappelijk afwegingskader op voor de introductie en bestrijding van exoten. De aanbevelingen uit het rapport worden echter niet toegepast. Een belangrijke conclusie is dat om de kosten veroorzaakt door exoten te drukken, voorkomen moet worden dat ze in de natuur terechtkomen. Desondanks zien we dat er nog steeds nieuwe exoten onze ecosystemen binnenkomen. Het blijkt zelfs dat het aantal zich blijvend vestigende soorten steeds sneller toeneemt. Nog een pittig detail, als we naar de wereldtop van de ergste exoten kijken zien we dat daar redelijk wat soorten bijzitten die bij ons inheems zijn maar op andere continenten problemen veroorzaken. Enkele voorbeelden zijn: Edelhert, Hermelijn, Strandkrab, Spreeuw, Wild zwijn, Kattenstaart... Het IUCN beschouwt exoten dan ook als de tweede grootste bedreiging voor de biodiversiteit na habitatvernietiging.